Όταν οι άνθρωποι σκέφτονται την προϊστορία, αυτό που γενικά επικρατεί είναι η εικόνα μιας μυστηριώδους, ασαφούς και αδιάφορης περιόδου, στην οποία δίνεται ελάχιστη προσοχή. Αυτό ξεκινά ήδη από το σχολείο όπου με συνοπτικές διαδικασίες τα μαθήματα προχωρούν στους πολιτισμούς που θεωρούνται πραγματικά σημαντικοί (Σουμέριοι, Ασσυροβαβυλώνιοι, Αιγύπτιοι, Έλληνες κ.ο.κ.). Επιπλέον, ο όρος «προϊστορικός» έχει συχνά αρνητική, αν όχι υποτιμητική σημασία: παραπέμπει σε ακατέργαστες, παλιές και όχι μοντέρνες συμπεριφορές και πεποιθήσεις, που πρέπει να αφεθούν πίσω το συντομότερο δυνατό για να αντικατασταθούν από κάτι πιο προηγμένο και «πολιτισμένο».

Αλλά είναι όντως έτσι τα πράγματα;

Αρκεί να εμβαθύνουμε λίγο περισσότερο στο θέμα για να ανακαλύψουμε τον τεράστιο πλούτο σοφίας και εμπειρίας που συσσωρεύτηκε στο παρελθόν από αρχαίους πολιτισμούς, οι οποίοι συχνά διαγράφονται, ξεχνιούνται ή είναι ελάχιστα γνωστοί.

Χάρη στο έργο της Μάρθα Τζιμπούτας – μιας μελετήτριας που έφερε επανάσταση στον τομέα της αρχαιολογίας – και πολλών άλλων, αναδύεται μια συναρπαστική εικόνα, τουλάχιστον όσον αφορά τη νεολιθική Ευρώπη: ένας δυναμικός πολιτισμός, πλούσιος σε ανταλλαγές και μετακινήσεις, ειρηνικός, αρμονικός και ισότιμος, βασισμένος στη συνεργασία, την αναζήτηση της ισορροπίας και τον σεβασμό προς τη φύση, προικισμένος με βαθιά πνευματικότητα. Ένας πολιτισμός που τιμούσε τις γυναίκες, αλλά δεν καταπίεζε ούτε έκανε διακρίσεις εις βάρος των ανδρών. Μια πνευματικότητα που γιόρταζε το σεξ ως ιερό, ως πηγή ζωής και γονιμότητας και λάτρευε μια Θεά που ενσάρκωνε τη γέννηση, τη ζωή, το θάνατο και την αναγέννηση χωρίς να τα αντιπαρέρχεται, σε έναν κύκλο χωρίς τέλος. Χιλιάδες ευρήματα από τις ανασκαφικές εκστρατείες που διεξήγαγε η Τζιμπούτας, καταγεγραμμένα, μελετημένα και ερμηνευμένα, επιβεβαιώνουν αυτή την εικόνα.

Στα νησιά Μάλτα και Γκόζο και σε πολλές άλλες τοποθεσίες, για παράδειγμα, η απουσία πολεμικών όπλων, οχυρωματικών και αμυντικών τειχών και σημάτων σύγκρουσης ενισχύει την υπόθεση των ειρηνικών κοινοτήτων. Οι ναοί, από την άλλη πλευρά, αφθονούν. Στην φωτογραφία που συνοδεύει το κείμενο απεικονίζεται το τείχος ύψους επτά μέτρων που περιβάλλει τους ναούς της Ggantija, στο Gozo. Η μνημειακή κλίμακα των ναών απαιτούσε τη συμμετοχή μεγάλου αριθμού ανθρώπων, από εκείνους που ανέσκαψαν, μετέφεραν και έστησαν τους μεγάλους ογκόλιθους που αποτελούσαν τους ναούς και τα επιβλητικά τείχη που τους περιέβαλαν, μέχρι τους καλλιτέχνες που ήταν σε θέση να δημιουργήσουν μεγαλειώδη και αρμονικά γλυπτά καθώς και διακοσμημένα αγγεία.

Η ίδια αυτή διάσταση καταδεικνύει επίσης τον κεντρικό ρόλο που διαδραμάτισε το πνευματικό στοιχείο στους πολιτισμούς που ήταν προικισμένοι με μεγάλη αρχιτεκτονική μαεστρία και εξαιρετικά προηγμένη τεχνολογία επεξεργασίας της πέτρας και ικανοί να συντηρούν με αυτούς τους τρόπους τα σχέδια στο πέρασμα του χρόνου, σε πολλές γενιές. Ακριβώς όπως συνέβη χιλιετίες αργότερα, όταν ολόκληρες κοινότητες ενωμένες με θρησκευτικό ζήλο συνέβαλαν στην κατασκευή των μεγάλων γοτθικών καθεδρικών ναών της Ευρώπης.

Είναι σαν ένα κοινό νήμα να ενώνει πολύ μακρινές ιστορικές περιόδους μέσα από την αναζήτηση της επαφής με το Ιερό, που εκδηλώνεται σε τεράστιες κατασκευές, αλλά και σε μια βαθιά και χαρούμενη πνευματικότητα, που κατά καιρούς καταπιέζεται και εξαφανίζεται από τη βία και τη μισαλλοδοξία άλλων θρησκειών, αλλά είναι πάντα έτοιμη να επανεμφανιστεί και να εκδηλωθεί. Νεολιθικές τελετουργίες γονιμότητας βρίσκονται στις ανοιξιάτικες γιορτές που εξαπλώθηκαν σε όλη την Ευρώπη για αιώνες, και οι σπείρες, ένα παγκόσμιο σύμβολο της αδιάκοπης ροής της ζωτικής ενέργειας, διακοσμούν ιερούς τόπους σε όλο τον κόσμο.

Αν εξετάσουμε την ανθρώπινη διαδικασία από αυτή την άποψη, η αναγνώριση της τεράστιας συμβολής των «προϊστορικών» πολιτισμών είναι ένας φόρος τιμής και ένα ευχαριστώ προς τους προγόνους μας, που έζησαν μακρυά στο χρόνο αλλά βρίσκονται τόσο κοντά μας μέσα από την ευαισθησία τους.