Οι ηγέτες του κόσμου συνεχίζουν να αποτυγχάνουν στο να προετοιμαστούν για μια νέα εποχή σύνθετων και συχνά απρόβλεπτων κινδύνων για την ειρήνη, καθώς οι βαθιές περιβαλλοντικές κρίσεις και οι κρίσεις ασφαλείας συγκλίνουν και εντείνονται, σύμφωνα με μια σημαντική έκθεση του Διεθνούς Ινστιτούτου Ερευνών για την Ειρήνη της Στοκχόλμης (SIPRI), που δημοσιεύτηκε πριν λίγες μέρες. Η έκθεση, Environment of Peace: Security in a New Era of Risk (Περιβάλλον της Ειρήνης: Η Ασφάλεια σε μια Νέα Εποχή Κινδύνου), παρέχει στους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής αρχές και συστάσεις για την πλοήγηση σε αυτό το ευμετάβλητο μέλλον.
Η έκθεση παρέχει μια ολοκληρωμένη αναφορά σχετικά με το πώς διαφορετικές πτυχές της περιβαλλοντικής κρίσης —συμπεριλαμβανομένης της κλιματικής αλλαγής, των μαζικών εξαφανίσεων και της έλλειψης πόρων— αλληλεπιδρούν με το ζοφερό μέλλον για την ασφάλεια και άλλα φαινόμενα όπως οι επιπτώσεις της πανδημίας Covid-19.
«Η νέα μας έκθεση για τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής πάει παραπέρα από το να δείξουμε απλώς ότι η περιβαλλοντική αλλαγή μπορεί να αυξήσει τους κινδύνους για την ειρήνη και την ασφάλεια. Αυτό έχει αποδειχθεί», λέει ο διευθυντής του SIPRI και συγγραφέας της έκθεσης Νταν Σμιθ. «Αυτό που αποκαλύπτει η έρευνά μας είναι η πολυπλοκότητα και το εύρος αυτής της σχέσης, οι πολλές μορφές που μπορεί να πάρει. Και κυρίως, δείχνουμε τι μπορεί να γίνει γι’ αυτό. Πώς μπορούμε να φτάσουμε στην ειρήνη και την ασφάλεια σε μια νέα εποχή κινδύνου».
Διπλές κρίσεις, σύνθετοι κίνδυνοι
Η έκθεση περιγράφει την κλιμάκωση της κρίσης ασφαλείας. Για παράδειγμα, σημειώνει ότι μεταξύ 2010 και 2020 ο αριθμός των ένοπλων συγκρούσεων των κρατών σχεδόν διπλασιάστηκε (σε 56), όπως και ο αριθμός των θανάτων από συγκρούσεις. Ο αριθμός προσφύγων και άλλων βίαια εκτοπισμένων ατόμων επίσης διπλασιάστηκε, σε 82,4 εκατομμύρια. Το 2020 ο αριθμός των επιχειρησιακών πυρηνικών κεφαλών αυξήθηκε μετά από χρόνια μειώσεων και το 2021 οι στρατιωτικές δαπάνες ξεπέρασαν τα 2 τρισεκατομμύρια δολάρια για πρώτη φορά.
Όσον αφορά την περιβαλλοντική κρίση, περίπου το ένα τέταρτο όλων των ειδών κινδυνεύει να εξαφανιστεί, τα έντομα επικονίασης βρίσκονται σε ταχεία παρακμή και η ποιότητα του εδάφους μειώνεται, ενώ η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, όπως τα δάση και τα ψάρια, συνεχίζεται σε μη βιώσιμα επίπεδα. Η κλιματική αλλαγή καθιστά τα ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως οι καταιγίδες και τα κύματα καύσωνα πιο συνηθισμένα και πιο έντονα, μειώνοντας την απόδοση των μεγάλων καλλιεργειών τροφίμων και αυξάνοντας τον κίνδυνο αποτυχίας των συγκομιδών μεγάλης κλίμακας.
Η έκθεση παρουσιάζει ορισμένους από τους πολύπλοκους τρόπους με τους οποίους οι δύο αυτές κρίσεις αρχίζουν να αλληλεπιδρούν σε ολόκληρο τον κόσμο. Για παράδειγμα:
- Στη Σομαλία, όπου η παρατεταμένη ξηρασία και άλλες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, σε συνδυασμό με τη φτώχεια, την έλλειψη ετοιμότητας και την αδύναμη κυβέρνηση, έχουν σπρώξει τους ανθρώπους προς στην εξτρεμιστική ομάδα Αλ Σαμπάμπ.
- Σε όλο το Σαχέλ, όπου η ξηρασία και η επέκταση της αγροτικής γης για να θρέψει έναν αυξανόμενο πληθυσμό ωθούν τους αγρότες και τους νομάδες βοσκούς σε ανταγωνισμό για την πρόσβαση σε πόρους όπως γη και νερό, και αυτός ο ανταγωνισμός συχνά γίνεται βίαιος.
- Στην Κεντρική Αμερική, όπου οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής σε καλλιέργειες σε συνδυασμό με τη βία και τη διαφθορά αύξησαν τον αριθμό των ανθρώπων που προσπαθούν να μεταναστεύσουν στα σύνορα των Ηνωμένων Πολιτειών.
- Στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, όπου στις αρχές της δεκαετίας του 2010, η αποτυχία της συγκομιδής των ρωσικών σιτηρών λόγω καύσωνα που συνδέεται με την κλιματική αλλαγή σε συνδυασμό με τις επιπτώσεις της πολιτικής των ΗΠΑ για τα βιοκαύσιμα που αύξησαν την τιμή του ψωμιού, επιδείνωσαν τις εντάσεις που οδήγησαν σε σειρά εξεγέρσεων της Αραβικής Άνοιξης σε όλη τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική.
Αρχές πολιτικής
Η έκθεση καθορίζει πέντε αρχές που μπορούν να καθοδηγήσουν τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής στην αντιμετώπιση αυτών των ζητημάτων:
- Σκεφτείτε γρήγορα, σκεφτείτε για το μέλλον, δράστε τώρα. Η δημιουργία ενός περιβάλλοντος ειρήνης απαιτεί ένα μακρόπνοο όραμα, αλλά και ταχεία, βραχυπρόθεσμη δράση.
- Συνεργασία για να επιβιώσουμε και να ευδοκιμήσουμε. Η νέα εποχή κινδύνου απαιτεί έναν νέο τρόπο συνεργασίας για την αντιμετώπιση των κοινών απειλών.
- Να περιμένετε το απροσδόκητο – να είστε προετοιμασμένοι για προσαρμογή. Η συνεχής σάρωση με βλέμμα προς το μέλλον, η διορατική ανάλυση και η προσαρμοστική υλοποίηση είναι απαραίτητες για την επίτευξη προόδου όσον αφορά τους απρόβλεπτα μεταβαλλόμενους κινδύνους.
- Μόνο μια δίκαιη και ειρηνική μετάβαση θα πετύχει. Κατά τη μετάβαση σε περιβαλλοντικά βιώσιμες κοινωνίες, πρέπει να αποφύγουμε τη δημιουργία νέων κινδύνων για την ειρήνη.
- Από όλους, για όλους. Οι διαδικασίες λήψης αποφάσεων από τα Ηνωμένα Έθνη μέχρι τα κοινοτικά έργα θα πρέπει να περιλαμβάνουν τους ανθρώπους που επηρεάζονται περισσότερο.
Η συνεργασία είναι ο νέος ρεαλισμός
Η τελευταία δεκαετία σημαδεύτηκε από ολοένα και πιο τεταμένη γεωπολιτική, με τις διαμάχες να σιγοβράζουν και μερικές φορές να ξεσπούν μεταξύ μεγάλων κρατών και μπλοκ και τον λαϊκισμό να αυξάνεται. Η έκθεση υποστηρίζει ότι η συνεργασία είναι απαραίτητη για τη διαχείριση των περιβαλλοντικών κρίσεων και της ασφάλειας, μαζί με τους κινδύνους που δημιουργούν.
«Καμία κυβέρνηση δεν μπορεί να εξασφαλίσει την ευημερία των πολιτών της απέναντι στις κλιμακούμενες παγκόσμιες κρίσεις χωρίς διεθνή συνεργασία», δήλωσε η Έλεν Κλαρκ, πρώην πρωθυπουργός της Νέας Ζηλανδίας και μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής της έκθεσης. «Πρέπει να βρούμε επειγόντως τρόπους συνεργασίας για την αντιμετώπιση κοινών απειλών ασφαλείας που σχετίζονται με το περιβάλλον, ακόμη και στο σημερινό τοξικό γεωπολιτικό τοπίο. Ενάντια στις παγκόσμιες απειλές, η συνεργασία είναι για το δικό μας συμφέρον. Στην πραγματικότητα, η συνεργασία είναι ο νέος ρεαλισμός».
Η πανδημία ανέδειξε ότι πρέπει να περιμένουμε το απροσδόκητο
Η πανδημία Covid-19 έχει επισημάνει τα οφέλη που αποκομίζουν οι χώρες όταν προετοιμάζονται για ένα γεγονός του οποίου η πιθανότητα για καταστροφή είναι ξεκάθαρη ακόμα κι αν ο χρόνος και η φύση του μπορεί να μην είναι.
Για παράδειγμα, εφαρμόζοντας ό,τι έμαθε από το ξέσπασμα της SARS το 2002, η Νότια Κορέα κατάφερε να διατηρήσει το ποσοστό θνησιμότητας από την Covid-19 σε περίπου 10% αυτού των χωρών με συγκρίσιμο πληθυσμό, τα δύο πρώτα χρόνια της πανδημίας. Αυτό όχι μόνο έσωσε ζωές, αλλά επέτρεψε στη Νότια Κορέα να αποφύγει μεγάλο μέρος των αποσταθεροποιητικών οικονομικών και κοινωνικών επιπτώσεων που έπληξαν άλλες χώρες, που επέλεξαν να μην προετοιμαστούν, παρά τις τακτικές προειδοποιήσεις για κινδύνους πανδημίας από φορείς όπως ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας.
Μόνο μια δίκαιη και ειρηνική μετάβαση θα πετύχει
Για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και της ευρύτερης περιβαλλοντικής κρίσης, οι κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο πρέπει να κάνουν σημαντικές μεταβάσεις σε τομείς όπως η ενέργεια και η χρήση γης. Η διατήρηση της υπερθέρμανσης του πλανήτη στον στόχο 1,5 βαθμό Κελσίου της Συμφωνίας του Παρισιού σημαίνει επίτευξη καθαρών μηδενικών εκπομπών άνθρακα παγκοσμίως εντός τριών δεκαετιών.
Η έκθεση υποστηρίζει ότι αυτές οι μεταβάσεις πρέπει να επιτύχουν λόγω των τεράστιων κινδύνων ασφάλειας που θα προκύψουν αν αποτύχουν. Ωστόσο, η αλλαγή στην κλίμακα και το ρυθμό που απαιτείται είναι αναπόφευκτα γεμάτη κινδύνους. Η ιστορία των μέτρων όπως τα βιοκαύσιμα και τα φράγματα υδροηλεκτρικής ενέργειας δείχνει ότι μπορούν να επιδεινώσουν την ανασφάλεια, καθώς μόνο η υδροηλεκτρική ενέργεια έχει εκτοπίσει περίπου 80 εκατομμύρια ανθρώπους από τα σπίτια τους.
«Πρέπει να μάθουμε από τα λάθη του παρελθόντος, ώστε να μην τα επαναλάβουμε σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα», δήλωσε ο Τζόφρυ Νταμπέλκο, ένας από τους κύριους συντάκτες της έκθεσης και καθηγητής στη Σχολή Ηγεσίας και Δημόσιας Υπηρεσίας Voinovich του Πανεπιστημίου του Οχάιο. «Η προστασία πρέπει να γίνει, αλλά δεν μπορεί να είναι καταναγκαστική. Μια ταχεία μετάβαση με μηδενικό άνθρακα είναι απαραίτητη, αλλά πρέπει να γίνει δίκαια. Η αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής κρίσης πρέπει να συμβαδίζει με τη δικαιοσύνη, την ισότητα και τα δικαιώματα, χτίζοντας την ειρήνη αντί να την υπονομεύει».
Χρηματοδότηση της ειρήνης, όχι του κινδύνου
Σήμερα, οι κυβερνήσεις δαπανούν περίπου 5-7 τρισ. δολάρια τον χρόνο για δραστηριότητες που μπορούν να βλάψουν το φυσικό περιβάλλον, όπως η επιδότηση των ορυκτών καυσίμων, η καταστροφική αλιεία και η εκκαθάριση των δασών. Οι κυβερνήσεις έχουν υποσχεθεί να καταργήσουν σταδιακά τις επιδοτήσεις που προάγουν τα ορυκτά καύσιμα, αλλά συνήθως δεν το κάνουν.
Η έκθεση παραθέτει πολλά παραδείγματα πρωτοβουλιών που οικοδομούν την ειρήνη και την περιβαλλοντική ακεραιότητα από κοινού, οι οποίες θα μπορούσαν να κλιμακωθούν και να προσαρμοστούν. Δείχνει ότι για να είναι αποτελεσματικές, οι λύσεις πρέπει να είναι περιεκτικές, με τομείς της κοινωνίας που συχνά περιθωριοποιούνται (όπως οι αυτόχθονες λαοί, οι γυναίκες και οι νέοι) να περιλαμβάνονται στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και να μοιράζονται τα οφέλη.
«Οι προκλήσεις είναι τεράστιες και το χρονοδιάγραμμα στενό», λέει ο Dan Smith. «Ακόμη και όταν οι κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν δριμείς καταστάσεις όπως η εισβολή στην Ουκρανία ή η πανδημία Covid-19, δεν μπορούν να παραβλέψουν τις βαθιές προκλήσεις που βρίσκονται μπροστά τους».
