Σε μια συνέντευξη που συζητήθηκε πολύ, ο Φράνσις Φουκουγιάμα, ο θεωρητικός που, μετά την κατάρρευση του κομμουνιστικού συστήματος, ανήγγειλε το «τέλος της ιστορίας» και την οριστική νίκη της «φιλελεύθερης δημοκρατίας», μοιάζει να αναδιατυπώνει κάποιες από τις αρχικές απόψεις του, χωρίς ωστόσο να τις αποκηρύσσει. Ένας από τους πιο επιδραστικούς εκφραστές της νεοσυντηρητικής στροφής κατά την μετά-ψυχροπολεμική περίοδο, από την οποία δήλωσε έκτοτε ότι αποστασιοποιήθηκε, ο Φουκουγιάμα μίλησε στο Newstatesman και τον George Eaton για τις απειλές που αντιμετωπίζει η σύγχρονη δημοκρατία, τις συνέπειες της λιτότητας και της κυριαρχίας του χρηματοπιστωτικού τομέα, την ανάδυση της Κίνας ως υπερδύναμης, καθώς και … για τη δικαίωση ορισμένων απόψεων του Καρλ Μαρξ.
Συνέντευξη στον George Eaton
Μετάφραση: Σάκης Στεργενάκης
Η ιστορία παίρνει την εκδίκησή της από τον Φράνσις Φουκουγιάμα. Το 1992, στην κορύφωση της φιλελεύθερης ευφορίας μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, ο Αμερικανός πολιτικός διανοητής έγραψε στο Τέλος της Ιστορίας και ο Τελευταίος Άνθρωπος: «Είναι πιθανό ότι ζούμε […] το τελικό σημείο της ιδεολογικής εξέλιξης της ανθρωπότητας και την οικουμενικοποίηση της δυτικού τύπου φιλελεύθερης δημοκρατίας ως τελικής μορφής της ανθρώπινης διακυβέρνησης».
Είκοσι έξι χρόνια αργότερα, από τις ΗΠΑ μέχρι τη Ρωσία, την Τουρκία και την Πολωνία, και από την Ουγγαρία μέχρι την Ιταλία, προελαύνει μια “Αντιφιλελεύθερη Διεθνής”. Το νέο βιβλίο του Φουκουγιάμα Ταυτότητα: Το Aίτημα για Aξιοπρέπεια και η Πολιτική της Δυσαρέσκειας (το ένατό του) επιδιώκει να αντιπαρατεθεί σε αυτές τις δυνάμεις.
Όμως όταν συναντήθηκα με τον 65χρονο πανεπιστημιακό του Στάνφορντ στα γραφεία μας στο Λονδίνο, εκείνος ανέπτυξε εμφατικά τη συνέχεια που υπάρχει στη σκέψη του. «Αυτό που είπα τότε (το 1992) είναι ότι ένα από τα προβλήματα της σύγχρονης δημοκρατίας είναι το ότι παρέχει ειρήνη και ευημερία, αλλά οι άνθρωποι θέλουν κάτι περισσότερο από αυτό […] οι φιλελεύθερες δημοκρατίες δεν προσπαθούν καν να ορίσουν τι είναι η καλή ζωή, αυτό επαφίεται στα άτομα τα οποία αισθάνονται αλλοτριωμένα, χωρίς σκοπό και για αυτόν τον λόγο η ένταξή τους σε αυτές τις ομάδες ταυτότητας τούς δίνει μια αίσθηση κοινότητας».
Οι επικριτές του, δήλωσε ο ίδιος, «πιθανότατα δεν διάβασαν το τελευταίο κομμάτι του συγκεκριμένου βιβλίου “Ο Τελευταίος άνθρωπος” [στο «Τέλος της Ιστορίας…»], το οποίο πραγματικά αφορούσε κάποιες από τις πιθανές απειλές για τη δημοκρατία».
Ο Γιοσιχίρο Φράνσις Φουκουγιάμα γεννήθηκε στο Σικάγο το 1952 (τώρα ζει με τη σύζυγό του στην Καλιφόρνια) από Αμερικανό πατέρα (ο παππούς του από τη μεριά του πατέρα του μετανάστευσε στις ΗΠΑ το 1905, κατά τη διάρκεια του Ρωσο-Ιαπωνικού πολέμου) και γιαπωνέζα μητέρα. Ποτέ δεν έμαθε την προγονική του γλώσσα και απλά περιγράφει τον εαυτό του ως Αμερικανό: «Δεν ήταν μοντέρνο να είμαι “έθνικ”, την εποχή που μεγάλωνα».
Ο Φουκουγιάμα, ο οποίος σπούδασε πολιτική φιλοσοφία υπό τον Άλαν Μπλουμ, συγγραφέα του «The Closing of the American Mind» (Το Κλείσιμο του Αμερικανικού Μυαλού», στο Πανεπιστήμιο Κορνέλ, αρχικά ταυτίστηκε με το νεοσυντηρητικό κίνημα: μέντοράς του ήταν ο Πωλ Γούλφοβιτς, ο οποίος διετέλεσε κυβερνητικός αξιωματούχος στις διοικήσεις του Ρήγκαν και του Μπους.
Μέχρι τα τέλη του 2003, όμως, ο Φουκουγιάμα είχε αποσύρει την υποστήριξή του στον πόλεμο του Ιράκ, τον οποίο θεωρεί τώρα ως ένα σφάλμα καθοριστικής σημασίας, μαζί με την οικονομική απορρύθμιση και την πρόχειρη δημιουργία του ευρώ. «Όλες αυτές είναι πολιτικές καθοδηγούμενες από τις ελίτ και αποδείχθηκαν ιδιαίτερα καταστροφικές, υπάρχει λόγος που οι απλοί άνθρωποι είναι αναστατωμένοι».
Το «Τέλος της Ιστορίας» ήταν μια κριτική στους μαρξιστές που θεωρούσαν τον κομμουνισμό ως το τελικό ιδεολογικό στάδιο της ανθρωπότητας. Ρώτησα τον Φουκουγιάμα πώς αντιμετωπίζει την αναβίωση της σοσιαλιστικής Αριστεράς στο Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ; «Όλα εξαρτώνται από το τι εννοείτε με τον όρο σοσιαλισμός. Ο έλεγχος των μέσων παραγωγής –εκτός από τομείς στους οποίους είναι σαφώς απαραίτητο, όπως οι δημόσιες υπηρεσίες– δεν νομίζω ότι θα λειτουργήσει».
«Αν εννοείτε τα προγράμματα αναδιανομής που προσπαθούν να αποκαταστήσουν αυτή τη μεγάλη ανισορροπία που έχει προκύψει τόσο στα εισοδήματα, όσο και στον πλούτο, τότε, ναι, νομίζω ότι όχι μόνο μπορεί να επιστρέψει, αλλά και ότι θα πρέπει να επιστρέψει. Αυτή η παρατεταμένη περίοδος, η οποία ξεκίνησε με τον Ρήγκαν και την Θάτσερ, όταν επικράτησε μια σειρά από ιδέες σχετικά με τα οφέλη των μη ρυθμιζόμενων αγορών, είχε από πολλές απόψεις καταστροφικές συνέπειες».
«Στο επίπεδο της κοινωνικής ισότητας, οδήγησε σε αποδυνάμωση των εργατικών συνδικάτων, της διαπραγματευτικής δύναμης των απλών εργαζομένων, στην άνοδο μιας ολιγαρχικής τάξης σχεδόν σε όλο τον πλανήτη, η οποία ασκεί έκτοτε μια απαράδεκτη πολιτική εξουσία. Όσον αφορά τον ρόλο του χρηματοοικονομικού τομέα, αν υπάρχει κάτι που μάθαμε από τη χρηματοπιστωτική κρίση είναι ότι πρέπει επειγόντως να ρυθμιστεί ο συγκεκριμένος τομέας, γιατί αλλιώς αυτοί θα κάνουν όλους τους άλλους να πληρώσουν. Όλη αυτή η ιδεολογία ενσωματώθηκε βαθιά εντός της ευρωζώνης – η λιτότητα που επέβαλε η Γερμανία στη νότια Ευρώπη υπήρξε καταστροφική».
Και προς έκπληξή μου, ο Φουκουγιάμα πρόσθεσε: «Σε αυτή τη συγκυρία, μου φαίνεται ότι ορισμένα πράγματα που είπε ο Καρλ Μαρξ αποδεικνύονται αληθή. Μίλησε για την κρίση της υπερπαραγωγής […] όπου οι εργαζόμενοι θα φτωχοποιούνται και θα υπάρχει ανεπαρκής ζήτηση». Ωστόσο, ο μόνος συστημικός αντίπαλος της φιλελεύθερης δημοκρατίας, σημειώνει ο Φουκουγιάμα, δεν ήταν ο σοσιαλισμός, αλλά το κρατικό καπιταλιστικό πρότυπο της Κίνας. «Οι Κινέζοι υποστηρίζουν ανοιχτά ότι το πρότυπο αυτό είναι ανώτερο, επειδή μπορούν να εγγυηθούν τη σταθερότητα και την οικονομική ανάπτυξη μακροπρόθεσμα με έναν τρόπο που η δημοκρατία δεν μπορεί να εγγυηθεί … αν σε άλλα 30 χρόνια από σήμερα, η Κίνα είναι μεγαλύτερη από τις ΗΠΑ, οι Κινέζοι είναι πλουσιότεροι και η χώρα εξακολουθεί να είναι ενωμένη, θα έλεγα ότι έχουν ένα πραγματικό επιχείρημα». Ωστόσο, προειδοποιεί ότι «η πραγματική δοκιμασία του καθεστώτος» θα είναι ο τρόπος με τον οποίο θα κατάφερνε να αντιμετωπίσει μια οικονομική κρίση.
Ο Φουκουγιάμα ανησυχεί για την πιθανότητα ενός πολέμου μεταξύ των ΗΠΑ και της Κίνας («Η παγίδα του Θουκυδίδου», όπως αποκάλεσε ο ακαδημαϊκός του Χάρβαρντ Γκράχαμ Άλλισον τη σύγκρουση μεταξύ μιας εγκαθιδρυμένης και μιας ανερχόμενης δύναμης).
«Νομίζω ότι οι άνθρωποι θα ήταν πολύ ανόητοι να αποκλείσουν αυτό το ενδεχόμενο, μπορώ να σκεφτώ πολλά σενάρια βάσει των οποίων θα μπορούσε να ξεκινήσει ένας τέτοιος πόλεμος. Δεν νομίζω ότι θα ήταν μια σκόπιμη επίθεση της μιας χώρας στην άλλη –όπως η Γερμανία που εισέβαλε στην Πολωνία το 1939– είναι πιο πιθανό να προκύψει από μια τοπική σύγκρουση για την Ταϊβάν, τη Βόρεια Κορέα, ενδεχομένως μια αντιπαράθεση στη θάλασσα της Νότιας Κίνας που θα κλιμακωθεί».
Συναντήθηκα με τον Φουκουγιάμα την ημέρα που η βρετανική κυβέρνηση απέτυχε για ακόμα μια φορά να φτάσει σε συμφωνία με την ΕΕ για το Brexit. «Η διεξαγωγή δημοψηφίσματος σε μια χώρα με κοινοβουλευτικό σύστημα είναι πραγματικά ένα μεγάλο λάθος», υποθέτω. «Υπάρχουν βάσιμοι λόγοι για την ύπαρξη αντιπροσωπευτικής κυβέρνησης. Αν ο Κάμερον είχε μείνει σε αυτό, δεν θα είχαμε αυτό το πρόβλημα τώρα».
Για αυτούς του λόγους, ο Φουκουγιάμα προειδοποίησε τους φιλελεύθερους να μην προσαρμοστούν υπερβολικά θεωρώντας ότι η αντιφιλελεύθερη δημοκρατία είναι το νέο τέλος της ιστορίας. «Νομίζω ότι οι άνθρωποι πρέπει να ηρεμήσουν λίγο», κατάληξε ο ίδιος.
Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στο Newstatesman, στις 17 Οκτωβρίου 2018.
