Η Λερναία Ύδρα της εποχής μας; Το υδροκέφαλο του καπιταλισμού; Η «σοφτ» εκδοχή του ολοκληρωτισμού; Πολλά ακούγονται για τον κόσμο των πολυεθνικών.

«Ας αφήσουμε τα λόγια. Γνώση του ποταμιού σημαίνει νάσαι μέσα στο ποτάμι». Ο Νίκος Προγούλης, αν και σήμερα κολυμπά κόντρα στο ρεύμα του ποταμού, έχει ακολουθήσει τη ροή του με την 17ετή θητεία του σε πολυεθνικές εταιρείες. Το βιβλίο του Ο κόσμος των πολυεθνικών «εκ των έσω», από τις εκδόσεις futura, είναι μια μαρτυρία, καθώς παίρνει απόσταση και καταγράφει το βίωμά του.

Η ανάγνωση του βιβλίου και η συζήτηση με τον συγγραφέα του, αναδεικνύει το πώς «ο κόσμος των πολυεθνικών» επενδύει στο υπερεγωτικό, ανικανοποίητο πρόσωπο μιας ακόρεστης επιθυμίας δημιουργώντας συνεχώς μεταβαλλόμενες ανάγκες και ωθώντας μας στο κυνήγι ικανοποίησης αυτών μέσω της κατανάλωσης. Πως τελικά, δημιουργεί εξάρτηση και καταναγκασμό την ίδια στιγμή που υπόσχεται ελευθερία.

Ο Νίκος Προγούλης σήμερα, στρέφεται στην εσώτερη ανθρώπινη επιθυμία ως άνοιγμα που απελευθερώνει την κλίση του ατόμου, υπερβαίνοντας την κατανάλωση. Μαθητεύει και προσφέρει μαθητεία στη φιλοσοφία μέσω ανοιχτού στο κοινό φιλοσοφικού εργαστηρίου στη Σπάρτη. «Ήθελα να προλάβω όσο καιρό ακόμη θα είχα πνευματική διαύγεια να ασχοληθώ με κάτι που αξίζει τον κόπο», σημειώνει στον επίλογο του βιβλίου του «μου έλειπε η αίσθηση ότι κάνω κάτι χρήσιμο. Για να το πω πιο καθαρά, νομίζω ότι η δουλειά μου όλα αυτά τα χρόνια δεν ωφέλησε κανέναν εκτός από κάποιες εταιρείες που κέρδιζαν χρήματα».

Ας ξεκινήσουμε από το εδώ και τώρα. Τι ποιότητες φέρει στη ζωή σου σήμερα, η ενασχόληση σου με τη φιλοσοφία;
Η φιλοσοφία δίνει μια συνολική εποπτεία του κόσμου και των εννοιών που χρησιμοποιούμε για να τον προσεγγίσουμε. Δεν μπορούμε να σκεφτούμε μόνοι μας τίποτε που να μην έχουν σκεφτεί και διατυπώσει συστηματικά, άλλοι πολύ πρίν από εμάς. Ωστόσο, η ενασχόληση με τη φιλσοφία δεν εξαντλείται στην παθητική «εκμάθηση» όσων διαβάζουμε. Τα πάντα ντύνονται με προσωπικά βιώματα και αξίες, έτσι που τελικά η σύνθεση της μεγάλης εικόνας του κόσμου είναι μια ενεργητική και προσωπική διαδικασία του καθενός. Η φιλοσοφία δίνει τις πρώτες ύλες γι΄αυτό. Η διδασκαλία είναι ένας τρόπος επικοινωνίας σε αυτό το επίπεδο και διευκολύνει στη συγκρότηση εκείνου που διδάσκει, ενώ ανοίγει ορίζοντες στον «μαθητή». Και τα δύο αυτά λείπουν σε ένα εργασιακό περιβάλλον σαν αυτό που βιώνουμε οι περισσότεροι.

Γράφεις: «Το να δουλεύεις σε μια «πραγματική» πολυεθνική [..] θυμίζει εκείνους τους μουσικούς που παίζουν σε ένα κομμάτι χωρίς καν να έχουν συναντηθεί ποτέ».
Αυτή είναι η έννοια του συναδέλφου σε μια πολυεθνική. Ο άλλος γίνεται μια λειτουργία. Ποια είναι η λειτουργία; Το κομμάτι της δουλειάς που θα κάνει αυτός όπου κι αν βρίσκεται. Η σχέση συρρικνώνεται στο τεχνικό κομμάτι. Δεν γνωρίζεις τους ανθρώπους με τους οποίους συνεργάζεσαι. Πρέπει να συνεργαστείς μαζί τους. Τελείως απρόσωπα. Όπως όταν μιλάς με ένα τηλεφωνικό κέντρο για να πάρεις μια πληροφορία ή για να παραγγείλεις κάτι, όπως έχεις φίλους στο facebook που δεν τους έχεις δει ποτέ.

Ποια είναι κατά τη γνώμη σου η πιο κερδοφόρα ψευδής ανάγκη στην οποία επενδύει ο «κόσμος των πολυεθνικών»;
Η ανάγκη της υπεροχής. Το ότι μέσα από ένα καταναλωτικό προφίλ θέλει να αισθάνεται κάποιος ότι υπερέχει από τους άλλους. Δεν ξέρω αν είναι ψευδής ανάγκη, σίγουρα ξέρω ότι δεν ήταν πάντα έτσι.

Ποια αυθεντική ανθρώπινη ανάγκη θα έβαζες στον αντίποδα αυτής;
Ο καταναλωτισμός είναι μια «σικέ» λύση στο πρόβλημα του πως θα ζήσεις μια ζωή με νόημα, πως θα αντιμετωπίσεις τη ματαιότητα της ζωής ή ακόμη και τη θνητότητά σου. Αυτή είναι μια πραγματική, πανανθρώπινη και διαχρονική ανάγκη. Νομίζεις ότι επειδή έχεις ένα ωραίο, μεγάλο σπίτι ή το πιο καινούργιο και γρήγορο αυτοκίνητο ότι κάνεις αισθητή την παρουσία σου, ότι υπάρχεις στη σκέψη και αργότερα στην μνήμη των άλλων. Δεν είναι έτσι, με τέτοιες πρόχειρες κι εύκολες λύσεις η ματαιότητα θα σε κυνηγά για πάντα.

Γράφεις ότι η σχέση κυριαρχίας -εξάρτησης είναι το μοντέλο που δένει τις εταιρείες και τους πελάτες. Μιλάς για σχέση ομηρίας. Πώς θα μπορούσαμε να κόψουμε έναν τέτοιο γόρδιο δεσμό;
Αυτό είναι ένα περίπλοκο ερώτημα. Απαντιέται μόνο από ένα διαφορετικό παραγωγικό μοντέλο. Με μικρής κλίμακας παραγωγή, εστιασμένης πρωτίστως σε τοπικές ανάγκες, έλεγχο και διαχείρηση της οικονομικής δραστηριότητας από μια ενεργή κοινότητα, εργαζομένων και καταναλωτών, κλπ. Στο παρόν οικονομικό μοντέλο που το λέμε καπιταλιστικό και μάλιστα στην παγκοσμιοποιημένη εκδοχή του, δεν μπορεί να κοπεί ο γόρδιος δεσμός.

Θέτεις κάποιες πτυχές της «αντιστροφής της ηθικής». Αναφέρεσαι στο «software που μπορεί να τιμολογεί το στρατιωτικό υλικό που πουλάει μια πολεμική βιομηχανία στον στρατό, όχι με το κομμάτι, π.χ. 400 οβίδες, 30 πύραυλοι κ.λ.π., αλλά βάσει αποτελέσματος![..] Όλοι γνωρίζουμε το συμφέρον των πολεμικών βιομηχανιών να γίνονται πόλεμοι για να πουλήσουν, αλλά δεν είχα ποτέ φανταστεί [..] ότι η ανάγκη να φύγει ένας πύραυλος και να καταστρέψει όσο γίνεται περισσότερο είναι πιεστική για την πολεμική βιομηχανία διότι μόνο τότε θα γίνει η τιμολόγηση…». Είναι πράγματι σοκαριστικό. Πώς αποσυνδέεται ο εργαζόμενος από την ατομική του ηθική μέσα σε όλο αυτό;
Η αποσύνδεση από την προσωπική σου ηθική γίνεται λόγω του ότι ο ίδιος είσαι ένα πολύ μικρό κομμάτι ενός συστήματος που υπήρχε πριν από εσένα και θα υπάρχει μετά από εσένα και θα λειτουργούσε ακόμη και χωρίς εσένα. Δεν έχεις επιλέξει εσύ τι θα υπηρετήσει αυτό το σύστημα (οι εταιρείες στην προκειμένη περίπτωση) και περιορίζεσαι στο να κάνεις ευσυνείδητα μια ορισμένη και αποσπασματική δουλειά που εκπαιδεύτηκες να κάνεις. Είναι με λίγα λόγια ο ίδιος μηχανισμός διάχυσης της ευθύνης που παρατηρείται σε κάθε μαζικό και ιεραρχικά δομημένο σύστημα.

Στο βιβλίο σου, κάνεις ξεκάθαρη την αλλοτρίωση που έχουν υποστεί οι λέξεις στο πεδίο συνδιαλλαγής των πολυεθνικών εταιρειών. Η εμπιστευτικότητα π.χ έχει το περιεχόμενο της μη διαφάνειας..
Η κακοποίηση των λέξεων είναι ένα τεράστιο θέμα που δεν μπορεί να εξαντληθεί εδώ. Όντως, «εμπιστευτικότητα» σημαίνει αδιαφάνεια, δηλαδή απαγόρευση κοινοποίησης και συζήτησης διαφόρων ζητημάτων που αφορούν τους εργαζόμενους και την κοινωνία, όπως για παράδειγμα μαζικές απολύσεις την ίδια στιγμή που οι εταιρείες κάνουν ρεκόρ κερδών. Το πρόσχημα είναι πάντα ότι πρέπει να μείνουν αυτά κρυφά από τον ανταγωνισμό. Άλλα παραδείγματα είναι ότι δεν έχουμε ποτέ «προβλήματα», (δείχνει ηττοπάθεια), αλλά αντιμετωπίζουμε «προκλήσεις», (δείχνει αισοδοξία και μαχητικότητα), ο προϊστάμενος σου λέει «σκέψου θετικά», που σημαίνει σταμάτα να φέρνεις αντιρρήσεις, θα γίνει εκείνο που λέω εγώ, κλπ.

Καινοτομία…
Η Καινοτομία έχει πλέον το περιεχόμενο της ακόρεστης επιδίωξης κέρδους. Οι καινοτόμες αλλαγές απαιτούνται για να αυξάνεται το κέρδος. Σε ένα τέτοιο επιχειρηματικό μοντέλο όπως των πολυεθνικών εταιρειών μιλάνε για καινοτομία και εννοούν την διαρκή τόνωση του κέρδους. Αυτό δεν είναι καινοτομία στη ζωή μας. Τι θα μπορούσαμε να αντιτάξουμε; Τη συνειδητοποίηση των πραγματικών μας αναγκών και την κάλυψη τους.

Αναβάθμιση..
Κομβική λέξη που συμπαρασύρει το φαντασιακό της προόδου. Ότι όλα προοδεύουν τάχα και πρέπει όλα να αναβαθμίζονται. Είναι όμως στην πραγματικότητα, έτσι όπως πια εννοείται, κινητήριος δύναμη της κατανάλωσης. Στην ουσία, η ποιότητα υποβαθμίζεται.

Αποτελεσματικότητα..
Να διακρίνουμε για ποια αποτελεσματικότητα μιλάμε. Ο τρόπος που γίνεται σήμερα κατανοητή είναι ως τεχνική αποτελεσματικότητα. Αλλά μπορεί σε κοινωνικό, ψυχολογικό επίπεδο να μην είναι. Σε πιο χαλαρές κοινωνίες π.χ. δεν διαχωρίζεται η δουλειά από τον ελεύθερο χρόνο. Οι άνθρωποι συναντούν στα μαγαζιά τους – στις δουλειές τους, τους φίλους τους. Αυτό μπορεί να μην είναι μετρήσιμα αποτελεσματικό ως προς την ποσότητα της παραγόμενης εργασίας αλλά είναι αποτελεσματικό κοινωνικά.

Διασύνδεση..
Οι περισσότεροι νομίζουν ότι σημαίνει «επικοινωνία». Είμαι διασυνδεδεμένος = επικοινωνώ. Στην πραγματικότητα η διασύνδεση συμβαδίζει με τον κεντρικό έλεγχο. Διασυνδεδεμένες λειτουργίες είναι οι κεντρικά προγραμματισμένες και ελεγχόμενες λειτουργίες. Είναι το αντίστροφο της αυτονομίας, της πρωτοβουλίας. Η διασύνδεση πάει μαζί με την κεντρική επιβολή κανόνων που όλοι πρέπει να τους ακολουθούν. Ταιριάζει με ένα εξουσιαστικό μοντέλο.

Ευθύνη..
Ευθύνη τίνος, απέναντι σε ποιον;  οι εργαζόμενοι έχουν ευθύνη απέναντι στην εταιρεία (γιατί τους πληρώνει) και η εταιρεία έχει μόνο μια ευθύνη: να κάνει κέρδη. Παρόλα αυτά οι εταιρείες παριστάνουν ότι έχουν «κοινωνική ευθύνη», αλλά αυτό έχει γίνει συνώμυμο του marketing. Υποτίθεται ότι η ελεύθερη αγορά, κινητήρια δύναμη της οποίας είναι η εγωιστική συμπεριφορά και η επιδίωξη κέρδους, έχει αναλάβει την εξυπηρέτηση του γενικού συμφέροντος. Αυτό απέδειξαν, υποτίθεται, οι οικονομολόγοι. Άρα «ευθύνη» και «ηθική», έχει η αγορά, όχι οι άνθρωποι, αυτή είναι μια σημαντική ιδεολογική κατασκευή του  συστήματος. Έτσι, όλοι απενοχοποιούμαστε, κι έχουμε ευθύνη μόνο απέναντι στον εαυτό μας. Αυτή είναι η κεντρική ιδέα.

Χρειάζεται να επανεφεύρουμε τις λέξεις; Αν αποτολμούσαμε να ξεκινήσουμε ένα λεξικό επικεντρωμένο στις «εκ των έσω» ανθρώπινες ανάγκες, ποιες θα ήταν οι πρώτες λέξεις που θα έγραφες;
Το ζήτημα των ανθρώπινων αναγκών που θέτεις είναι τεράστιο. Αλλά, αν κάποιος θα ήθελε να δώσει μια πολύ σύντομη απάντηση, οι ανθρώπινες ανάγκες είναι δύο, μόνο που πρέπει να εννοηθούν με πολύ ευρύ τρόπο: η εργασία και αγάπη. Η εργασία πρέπει να εννοηθεί όχι μόνο σαν μέσο επιβίωσης, αλλά και δημιουργίας, επίδρασης στο περιβάλλον, αλλαγής του κόσμου σε μια επιθυμητή κατεύθυνση. Η αγάπη σαν μια λυτρωτική συναισθηματική σύνδεση με τους γύρω μας.