Έκανα μια κουβέντα με τη Μάτα Φωτοπούλου, παραγωγό / καλλιεργήτρια Παραδοσιακής Καλλιέργειας Κηπευτικών στην Ανατολική Μάνη. Μου πρόσφερε γλυκό κουταλιού κουμ κουάτ, που έφτιαξε η ίδια, περιγράφοντας το δέντρο και τους καρπούς του. Το ανακάλεσα στην πορεία της κουβέντας μας, όταν μου αφηγήθηκε τη στιγμή που αποφάσισε να μετοικήσει από την Αθήνα στη Μάνη. «Σκεφτόμουνα: Αυτή την στιγμή πέφτουν τα κυδώνια στο κτήμα και δεν υπάρχει κανείς να τα μαζέψει».

Μάτα, η Μάνη είναι η ρίζα σου;
Ρίζα είναι η επιστροφή στη βασική ύπαρξη. Το γόνιμο έδαφος που βρήκα στη Μαραθέα στο δήμο Ανατολικής Μάνης. Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Αθήνα. Το παιδικό μου παράπονο ήταν που δεν είχαμε χωριό να πάμε. Το είχα επί πόνου που ο πατέρας μου δεν ήταν αγρότης. Το ένιωθα σαν το πιο αξιοσέβαστο επάγγελμα.

Πώς βρέθηκες εδώ;
Καμιά φορά ο τόπος σε διαλέγει δεν τον διαλέγεις. Με είχε διαλέξει από πολύ νωρίς μέσα από τους στίχους του Νικηφόρου Βρεττάκου, του ποιητή του Ταϋγέτου. Σε ένα βιβλιοπωλείο με βρήκε κι αυτό το όνειρο. «Πουλιέται ένα κτήμα με λιόδεντρα στη Μάνη». Ήταν η στιγμή. Δεν ήθελα πολλά .Ήρθα, το είδα και ρίζωσα. Τώρα εδώ είναι η γη μου.

Τι νόημα έχει η λέξη «γη» για σένα;
Η γη είναι η μάνα μου. Η μήτρα μου. Η ασφάλειά μου. Η σχέση μας είναι αμφίδρομη. Αλληλοσεβασμού και εμπιστοσύνης. Προσφέρω και δέχομαι. Δεν ήξερα τίποτα από καλλιέργειες. Δεν είχα τίποτα. Μόνο αυτά τα λιόδεντρα. Αφέθηκα να μάθω από τη γη και από τα δέντρα. Παρατηρούσα, δοκίμαζα, ρωτούσα τους παλιούς/λιές, εδώ γύρω. Μου ιστορούσαν, έπραττα και μάθαινα. Δεν αγόρασα ποτέ τίποτα. Τα πρώτα σποράκια τα βρήκα από το Πελίτι,το Πανελλαδικό Δίκτυο Καλλλιεργητών παραδοσιακών ποικιλιών, στο οποίο συμμετέχω πολλά χρόνια δίνοντας κι εγώ σπόρους. Δεν μου πήγαν καλά την πρώτη χρονιά. Ρώτησα τους μπαρμπάδες, αυτούς που ξέρουν. Άρχισα να μαθαίνω από τα λάθη μου. Τα βιβλία μου έδωσαν μόνο κατεύθυνση.

Τι σημαίνει παραδοσιακή καλλιέργεια;
Όπως καλλιεργούσαν οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας. Έχουμε φάει τα σπλάχνα μας να βρούμε τα μυστικά για να μην αρρωσταίνουν τα φυτά και να είναι παραγωγικά. Χωρίς χημικά λιπάσματα, φυτοφάρμακα, ραντίσματα κ.λ.π τερτίπια. Η ίδια η φύση έχει τον τρόπο να ανταπεξέλθει στα δεινά που την βρίσκουν ακόμα κι αν προέρχονται από τα λάθη μας. Αρκεί, να την αφήνουμε να το κάνει. Στάχτη για το κάλλιο, ψυχανθή γα το άζωτο, τσουκνίδα για τα έντομα κι άλλα πολλά. Μαζευόμαστε οι παραγωγοί στις συναντήσεις που οργανώνει το Πελίτι και τα λέμε. Μοιραζόμαστε τη βιωμένη γνώση μας. Διαχέουμε την προφορική σοφία των παλαιών καλλιεργητών. Ο αείμνηστος Γιώργος Κηπουρός έχει κάνει μια σπουδαία τέτοια καταγραφή. Οδηγός για όλους και όλες μας. Είχε πει ξεκινώντας: «Ή θα κάνω παραδοσιακή καλλιέργεια χωρίς λιπάσματα και φυτοφάρμακα και θα τα καταφέρω ή θα αλλάξω επάγγελμα». Τα κατάφερε και τα καταφέρνουμε μέχρι σήμερα κι εμείς, παρά τις δυσκολίες.

Μιλάμε για μία ξεχασμένη γνώση;
Δεν είναι κάτι καινούργιο αν και ακούγεται στον καιρό μας ως κάτι νέο. Υπάρχουν αγροτικές περιοχές τόσο ενταγμένες στη γραμμικότητα ώστε έχουν αποκοπεί από την ολιστικότητα της γεωργίας. Δεν είναι μόνο ο σπόρος, είναι και το που και πως τον καλλιεργείς. Η γη που τον δέχεται είναι ήδη επιβαρυμένη με χημικά; Χρησιμοποιείς βαριά μηχανήματα για τις εργασίες σου στο χωράφι; Βαριανασαίνει το χώμα και η παραγωγή μειώνεται. Με ποιον τρόπο καλλιεργείς; Αν βάζεις το λάστιχο ποτίσματος ανά 20 πόντους κλέβεις τον αέρα από την ντομάτα που τον χρειάζεται. Τι συγκαλλιέργεια κάνεις; Βοηθάει το ένα φυτό το άλλο ή αντιπαλεύουν; Τα ψυχανθή (αρακάς, κουκιά) όταν τελειώσει ο κύκλος τους δεν τα καταστρέφεις. Δίνουν άζωτο και εκεί θα βάλεις τις ντομάτες που θέλουν άζωτο. Και ξανά.. ο κύκλος δεν τελειώνει ποτέ. Λαμβάνεις υπόψη πολλούς παράγοντες. Το ένα εξαρτάται από το άλλο. Χρειάζεται συνέχεια να παρατηρείς τη φύση, τον καιρό, τα φυτά, τις πράξεις σου πάνω σε αυτά. Να διορθώνεις, να βελτιώνεις, να αλλάζεις. Οι εποχές της σποράς διαφέρουν από τόπο σε τόπο. Η Άνοιξη, το καλοκαίρι έρχονται πρώιμα εδώ. Αφουγκράζομαι τους ρυθμούς της Φύσης και τους ακολουθώ. Στην καλλιέργεια της γης και της ζωής είναι ανάγκη να δεχτείς πως ποτέ δεν θα τα ξέρεις όλα. Να δεχτείς ενσυνείδητα ότι θα μαθητεύεις δίπλα στα φυτά που φυτεύεις.

Οι παραγωγοί στρέφονται στην παραδοσιακή καλλιέργεια;
Στη Τοπική Ομάδα Καλλιεργητών Λακωνίας είμαστε 13 παραγωγοί, μα υπάρχουν κι άλλοι που ενδιαφέρονται και συμπράττουν. Σε εκδήλωση για τους σπόρους που κάναμε στους Μολάους, μια γιαγιά μου είπε: «Έχω αυτό τον σπόρο καλαμποκιού. Τον διατηρώ από τον παππού μου». Ήταν καλαμπόκι για ποπ κορν, κόκκινο. Ντόπια ποικιλία, σχεδόν εξαφανισμένη. Τον πρόσφερε να τον διαφυλάξουμε,σπέρνοντάς τον. Το 2012 που κάναμε με το Πελίτι την πρώτη Παμπελοποννησιακή εκδήλωση στο Γύθειο, είχα σπόρους από μια παραδοσιακή ποικιλία πεπονιού (στρογγυλό σαγρέ – κιτρινοπράσινο) και έδωσα. Κάποιος από αυτούς που πήραν ήταν παραγωγός. Η εκδήλωση έγινε Μάρτη. Το καλοκαίρι είδα την ποικιλία σε αλυσίδα σούπερ μάρκετ της περιοχής και σκέφτηκα: «Ναι ρε παιδί μου. Είναι τόσο απλό τελικά!»

Η αειφορία πώς μεταφράζεται σε πράξη;
Η φύση έχει τη δυνατότητα της αειφορίας. Ο σπόρος φέρει μέσα του την αειφορία στην ανάπτυξη, που έχει ως βάση της την αυτάρκεια. Για μένα η αυτάρκεια είναι ζωτική ανάγκη. Ξεκίνησα να καλλιεργώ για να είμαι διατροφικά αυτάρκης. Αφού το εξασφάλισα, είπα: θα πουλάω ένα μέρος της παραγωγής για να έχω και τα υπόλοιπα που χρειάζομαι για να ζήσω. Το πλεόνασμα της παραγωγής που δεν καταναλώνεται και δεν πωλείται μεταποιείται ώστε να εξασφαλίσω την τροφή μου και το χειμώνα. Τίποτα δεν πετιέται.
Ο σπόρος είναι το δώρο της ζωής. Δεν μπορεί να είναι μέρος οικονομικής συναλλαγής. Είναι ανάγκη να δωρίζεται. Το 97% των ποικιλιών παγκοσμίως έχει εξαφανιστεί. Παλεύουμε με νύχια και με δόντια να κρατήσουμε το 3%. Μιλάμε για πόλεμο. Η χώρα μας ως αγροτική χώρα παραμένει η μάνα. Μα δεν υπάρχει δυστυχώς Εθνικό Πρόγραμμα Προώθησης Αγροτικών Προϊόντων. Εξάγουμε 7 τόνους ντομάτας και εισάγουμε 12. Η αγροτική οικονομία ελέγχεται παγκοσμίως από 9 πολυεθνικές εταιρείες που στοχεύουν στον πλουτισμό και στον έλεγχο της διατροφής. Παραδοσιακές ποικιλίες που δεν είναι γραμμένες στον διεθνή κατάλογο εμπορίου δεν έχουν τρόπο επεξεργασίας και εξαγωγής. Παραμένουν σε καθεστώς ημιπαρανομίας. Σε αναγκάζουν να αγοράσεις τον μεταλλαγμένο- υβριδικό σπόρο και στη συνέχεια να αγοράσεις και το χημικό για να μπορέσεις να τον καλλιεργήσεις. Οι παλιοί παραγωγοί δίναν σημασία στην πρόληψη. Οι παραδοσιακοί σπόροι που έχουν εγκλιματιστεί εδώ και χιλιάδες χρόνια στον κάθε τόπο, μπορούν από μόνοι τους να αντιμετωπίσουν καλύτερα τις ασθένειες. Πριν από 50 χρόνια υπήρχαν παγκοσμίως 12.000 διαφορετικά είδη ντομάτας. Σήμερα υπάρχουν 1200, εκ των οποίων τα 800 ευδοκιμούν στην Ελλάδα. Λειτουργούμε μονοδιάστατα σε όλα τα επίπεδα. Αυτοπεριοριζόμαστε να βάζουμε στο τραπέζι μας μόνο μία ποικιλία. Αν η ντομάτα δεν είναι κόκκινη, γυαλιστερή και ολοστρόγγυλη δεν την τρώμε. Η φτώχεια μας στη διατροφική ποικιλία και την αισθητική μας είναι ο πολιτισμός μας.