Ο μυστικισμός των ορθάνοιχτων ματιών

Πώς συνδέεται η πνευματικότητα με την κοινωνική αλλαγή;

Τρεις μήνες πριν από το θάνατό του από καρκίνο του παγκρέατος το 1994, ο βρετανός θεατρικός συγγραφέας Ντένις Πότερ έδωσε μια συνέντευξη στον  Μέλβυν Μπραγκ, παρουσιαστή του BBC. Με εμφανή τα σημάδια του πόνου και πίνοντας ανά τακτά διαστήματα μικρές γουλιές από ένα μπουκάλι υγρής μορφίνης, ο Πότερ απάντησε σε ένα ευρύ φάσμα ερωτήσεων για το έργο του, την πολιτική, την οικογένειά του και τα συναισθήματά του – δεδομένου ότι βρισκόταν ήδη στο τερματικό στάδιο της αρρώστιας του.

Εντυπωσιάστηκα από την ωμή ειλικρίνεια και τη δύναμη των απαντήσεών του, αλλά υπήρχε ένα σημείο που με εκτόξευσε σε μια τελείως διαφορετική κατάσταση. Ήταν η στιγμή που ο Ποτέρ περιέγραψε την ανθισμένη δαμασκηνιά έξω από το παράθυρο του γραφείου του:

“Κοιτάζοντας τη, αντί να σκεφτώ «Τι όμορφο λουλούδι»… το βλέπω σα να είναι το λευκότερο, το δροσερότερο λουλούδι που υπήρξε ποτέ και είναι εκεί, μπροστά στα μάτια μου. Τα πράγματα είναι πιο ασήμαντα από ποτέ και ταυτόχρονα πιο σημαντικά από ποτέ, και η διαφορά μεταξύ του ασήμαντου και του σημαντικού δε φαίνεται να έχει σημασία. Αλλά η αμεσότητα των πάντων είναι κάτι το απίστευτο, και μακάρι οι άνθρωποι να μπορούσαν να το δουν αυτό, επειδή βλέπετε δεν υπάρχει τρόπος να το περιγράψω. Πρέπει να το βιώσετε, αλλά το μεγαλείο του, η παρηγοριά, η καθησύχαση … το θέμα είναι, πως αν δείτε το τώρα, το παρόν, ω τι θαύμα! Και τι γιορτή!”

Κατάλαβα αμέσως τι εννοούσε. Ο Πότερ είχε μια περίπλοκη σχέση με τη θρησκεία και δε χρησιμοποίησε αυστηρά πνευματική γλώσσα για να περιγράψει την εμπειρία του εκείνη την ημέρα, αλλά εγώ το ένιωσα. Συνέχισε λέγοντας ότι αυτή η νέα κατάσταση συνείδησης τού είχε δώσει περισσότερη διάυγεια και γαλήνη, μαζί με την ικανότητα να παραμένει πλήρως εστιασμένος σε κάθε στιγμή. “Σχεδόν με ένα διεστραμμένο τρόπο”, είπε στον Μπραγκ, “μπορώ να γιορτάσω τη ζωή” όντας τόσο κοντά στο θάνατο.

Αυτά τα συναισθήματα χαράς, συμπόνιας, διαύγειας και σύνδεσης είναι χαρακτηριστικά της μυστικιστικής εμπειρίας, αλλά η ιστορία του Πότερ θέτει ένα ενδιαφέρον ερώτημα: γιατί πρέπει να περιμένουμε τόσο πολύ για να απολαύσουμε τους καρπούς μιας πλήρως αφυπνισμένης ζωής; Δε θα έπρεπε να ζούμε με αυτόν τον τρόπο για όσο το δυνατόν περισσότερο, παρά τους περιορισμούς που μας επιβάλλουν τα στεγαστικά δάνεια και τα δίδακτρα των πανεπιστημίων και όλη αυτή η μιζέρια των συμβάσεων που μας περιβάλλει;

Πάντα το πίστευα, και όχι μόνο για προσωπικούς λόγους, αν και είναι σίγουρα πιο ικανοποιητικό – και πιο διασκεδαστικό – να ζεις μια ζωή βαθιά αντί μια ζωή  ρηχή. Νομίζω ότι επίσης έχει σημασία και πολιτικά, επειδή η πνευματικότητα, το να ζεις μια ολόκληρη ζωή  με τον τρόπο που περιγράφει ο Πότερ, έχει τεράστια σημασία  όσον αφορά στον αγώνα για κοινωνική αλλαγή. Αυτό μπορεί να ακούγεται περίεργο, δεδομένης της εικόνας που συνήθως έχουμε για τους μυστικιστές ως ανθρώπους που απομακρύνονται από τον κόσμο, αλλά είμαι πεπεισμένος ότι η πνευματική εμπειρία είναι ένας από τους κύριους παράγοντες για τη ριζική μεταμόρφωση της κοινωνίας. Γιατί το λέω αυτό;

Πρώτα απ’ όλα, σε αντίθεση με τα καθιερωμένα δόγματα και ιεραρχίες των θρησκευτικών και κοσμικών ιδεολογιών, η πνευματικότητα μπορεί να μας δώσει μια πραγματική εμπειρία της ενότητας όλων των πραγμάτων. Αυτή η εμπειρία, όταν καλλιεργείται ως μια συνεχής πρακτική, ριζώνει βαθιά μέσα μας τη συνειδητοποίηση της ισότητας, τη μη διάκριση, τη μηβία και το σεβασμό για όλους τους ανθρώπους. Να πώς περιγράφει την εμπειρία του ο Αμερικανός συγγραφέας και μυστικιστής Τόμας Μέρτον:

“Στη Λούισβιλ, στη γωνία της Fourth με τη Walnut, στο κέντρο της εμπορικής περιοχής, με κατέκλυσε ξάφνου η συνειδητοποίηση ότι αγαπούσα όλους αυτούς τους ανθρώπους, ότι ήταν δικοί μου και εγώ δικός τους, ότι δεν μπορούσαμε να είμαστε “ξένοι” ο ένας στον άλλο, παρόλο που ήμασταν εντελώς ξένοι. Ήταν σα να ξυπνούσα από ένα όνειρο διαχωρισμού, απατηλής αυτο-απομόνωσης σε έναν ξεχωριστό κόσμο, τον κόσμο της απάρνησης και της αποκαλούμενης αγιότητας”.

Πριν από αυτήν την εμπειρία, ο Μέρτον ζούσε μια σχετικά συμβατική πνευματική ζωή σε ένα μοναστήρι Τραππιστών μοναχών στο Κεντάκι. Αμέσως μετά αφιέρωσε όλο το δυναμικό του στο να γράψει και να μιλήσει για τη φτώχεια, το ρατσισμό, τη βία και τον πόλεμο – και οτιδήποτε άλλο έσπαζε αυτήν του την εμπειρία της ενότητας, της ισότητας και της κατάνυξης. Συνέχισε, ωστόσο, το πνευματικό του ταξίδι ως ημι-ερημίτης, μετακινούμενος σε μια ξεχωριστή καλύβα εντός της περιοχής του μοναστηριού. Αυτή η ταυτόχρονη στροφή προς τα μέσα και προς τα έξω είναι χαρακτηριστική της κοινωνικά εμπλεκόμενης πνευματικότητας, που τη βλέπουμε να επαναλαμβάνεται σε προσωπικότητες όπως η Ντόροθυ Ντέι και η Άντζελα Ντέιβις. Η Γερμανίδα φεμινίστρια θεολόγος Ντόροθυ Σελ την αποκάλεσε «ο μυστικισμός των ορθάνοιχτων ματιών».

Δεύτερον, όλα τα πνευματικά μονοπάτια εμπεριέχουν το θάνατο ή τον εξαγνισμό τού εγώ και την παράδοση σε κάτι μεγαλύτερο από τον εαυτό μας – είτε αυτό ορίζεται ως «θείο», είτε ως άνευ όρων αγάπη είτε ως καλλιτεχνική έκσταση, όπου ακόμη και η δαμασκηνιά έξω από το παράθυρο του γραφείου σας φωτίζεται από νόημα, χάρη και ομορφιά. Όταν η λήψη των αποφάσεων μας κυριαρχείται από το φόβο, τη ζήλια, την απληστία και άλλους περιορισμούς του εγώ, τα οικονομικά και πολιτικά συστήματα που δημιουργούμε θα τροφοδοτούνται από και θα αναπαράγουν αυτά τα χαρακτηριστικά. Αντίθετα, η απόλυτη σιγουριά και γενναιοδωρία που απορρέουν από την πνευματική εμπειρία μπορεί να εδραιώσει συστήματα που βασίζονται στο μοίρασμα και την ισότητα όσο τίποτε άλλο.

Φυσικά, η ευγένεια, η χαρά, η αγάπη και η απελευθέρωση δεν ξεκλειδώνουν από μόνες τους τις πόρτες της συστημικής καταπίεσης. Πρέπει να συνδεθούν με πολιτική ανάλυση και με συγκεκριμένα σχέδια δράσης, αλλά αυτά τα σχέδια μπορούν εύκολα να υποχωρήσουν σε καταστροφικές, εγωιστικές συμπεριφορές που μεταμφιέζουν το ατομικό συμφέρον σε κάτι το ριζοσπαστικό ή αλτρουιστικό. Η πνευματικότητα δε θα σε κάνει Δημοκρατικό ή Ρεπουμπλικάνο ούτε θα αποκαλύψει ένα λεπτομερές σχέδιο για τη μεταρρύθμιση της υγειονομικής περίθαλψης, αλλά μπορεί να σε τοποθετήσει σε μια ποιοτικά διαφορετική κατάσταση από όπου μπορείς να δράσεις με πιο ευρύ και ξεκάθαρο τρόπο. Νομίζω ότι αυτό εννοεί ο Πότερ όταν γιορτάζει τη «ζωή στο παρόν»: επικεντρώνοντας στην «ορθή δράση», όπως λένε οι Βουδιστές, στο εδώ και στο τώρα και στο πάντα. Μην εγκλωβίζεστε στα μοτίβα του παρελθόντος και μη χάνεστε μέσα στις φιλοδοξίες σας για το μέλλον.

Τρίτον, αν και οι πνευματικές εμπειρίες είναι συχνά ακούσιες, η διατήρηση των ωφελημάτων τους απαιτεί πρακτική, αυστηρότητα και πειθαρχία και αυτά τα πράγματα είναι επίσης ουσιώδη και στον αγώνα για κοινωνική αλλαγή. Οι κλασικές πρακτικές περιλαμβάνουν την προσευχή, τη γιόγκα και το διαλογισμό, αλλά η μουσική, η τέχνη και ο χορός μπορούν επίσης να είναι πιθανοί δρόμοι μαζί με τρυφερές αλληλεπιδράσεις με άλλους ανθρώπους – η αλληλεγγύη μπορεί από μόνη της να είναι μια πνευματική εμπειρία. Τα τελευταία δέκα χρόνια έχει γίνει μόδα η χρήση αυτών των πρακτικών ως εργαλείων για την προαγωγή της προσωπικής υγείας και της ευημερίας, της οικονομικής επιτυχίας, της σεξουαλικής κατάκτησης και ακόμη και των εταιρικών σλόγκαν: «το νοιάξιμο ανοίγει την πόρτα στη στοργική καλοσύνη, που αποτελεί πυρήνα της επιχειρηματικής επιτυχίας», λέει ο ‘υπεύθυνος συναισθηματικής εκπαίδευσης’ της Google.

Η πνευματικότητα υφίσταται συχνά αυτό το είδος οικειοποίησης, γι ‘αυτό και η αυστηρότητα και η αυτοθυσία που εμπεριέχονται στην αυθεντική πνευματική εξέλιξη είναι τόσο σημαντικές – βοηθούν στην απομάκρυνση των περισπασμών και σε βοηθούν να μείνεις στο ίσιο και στενό μονοπάτι. Η πνευματικότητα δεν είναι μια μέθοδος αυτοβοήθειας που έχει σχεδιαστεί για να σε κάνει να νιώθεις ευτυχισμένος μέσα στον κόσμο όπως αυτός είναι. Δεν υφίσταται η έννοια της «βολεμένης συμπόνιας», επειδή μια πραγματικά συμπονετική ζωή -βιωμένη μέσα από τις καθημερινές διαδικασίες της οικονομίας, της πολιτικής, του ακτιβισμού, των κοινωνικών σχέσεων και της οικογένειας – είναι εξαιρετικά απαιτητική. Συχνά προϋποθέτει εσωτερικό σπάσιμο και ανακατασκευή, καθώς και τη συνεχή πρακτική του «μη βλάπτειν».

Αυτή είναι μια κοπιαστική, μακρόχρονη εργασία, αλλά είναι απαραίτητη για να συνεχίσεις να προχωράς όσο «απελευθερωμένος» κι αν νιώθεις. Εξάλλου, το γλίστρημα είναι χαρακτηριστικό της καλοπροαίρετης δράσης: τα ανερχόμενα αστέρια της προοδευτικής πολιτικής που συγκυβερνούν κάπου στη πορεία, οι ΜΚΟ και τα ιδρύματα των οποίων τα ριζοσπαστικά άκρα διαβρώνται με την πάροδο του χρόνου, τα κοινωνικά κινήματα που υιοθετούν σιγα-σιγά τη συμπεριφορά των καταπιεστών τους και τα παραδείγματα της Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης που συνεχώς αποτυγχάνουν.

Μήπως αυτό το είδος σχολαστικότητας και πειθαρχίας πρέπει να είναι μυστικιστικό ή πνευματικό; Αν σας τρομάζουν αυτοί οι όροι και οι συνδυασμοί που κάποιες φορές φέρνουν στο μυαλό μην ανησυχείτε, δεν είστε μόνοι. Παρακάτω η ριζοσπαστική συγγραφέας, ακτιβίστρια και αθεΐστρια Μπάρμπαρα Έρενριχ προσπαθεί να εξηγήσει εμπειρίες που ήταν “τόσο ανώμαλες, τόσο αποσυνδεδεμένες από την κανονική ζωή που μοιραζόμαστε με άλλους ανθρώπους που δε βρίσκεις καν τρόπο να μιλήσεις γι ‘αυτές … χωρίς να ακουστείς τρελός. Όπως ο Πότερ έτσι και η Έρενριχ είδε ένα νέο κόσμο σε ένα δέντρο:

«Κοιτούσα ένα δέντρο και τότε συνέβη. Κάτι ξεφλούδισε τον ορατό κόσμο, παίρνοντας μαζί του κάθε έννοια, παρεμβολή, συσχετισμό, ετικέτες και λέξεις … Ήταν ένας τόπος που ξαφνικά μου αποκαλύφθηκε; Ή ήταν μια ουσία -το αδιαίρετο, στοιχειώδες υλικό από το οποίο ολόκληρος ο γνωστός και συμφωνημένος κόσμος προκύπτει ως μια φανταστική διεργασία;”

Η Έρενριχ ήταν 17 εκείνη την εποχή και δεν επέστρεψε στην αναζήτηση της για το νόημα, όπως την αποκαλεί, μέχρι που έφτασε στη μέση ηλικία. Και τότε ήταν που μπόρεσε να αξιοποιήσει τις εμπειρίες της στον ακτιβισμό και τη συγγραφή. Και αυτό είναι το σημαντικό: δεν έχει σημασία πώς τις ονομάζετε, αυτό που έχει σημασία είναι να είστε ανοιχτοί σε τέτοιου είδους εμπειρίες έτσι ώστε να μπορείτε να χρησιμοποιήσετε τα δώρα τους – κατά προτίμηση πριν γίνετε μεσήλικες και σίγουρα πριν το θάνατό σας.

Θα μπορούσε κάποιος να επιχειρηματολογήσει ότι – όπως κι αν περιγραφεί – καμιά τέτοια εμπειρία δεν απαιτείται να προϋπάρξει ως όχημα για την κοινωνική μετατροπή, αλλά αυτό δε μου ακούγεται πειστικό: το εγώ μου είναι υπερβολικά έξυπνο για να αυτο-διαλυθεί ή για να φωτίσει το δρόμο που ανοίγεται μπροστά διώχνοντας τη σκιά της ιδιοτέλειας. Αντίθετα, έχω διαπιστώσει ότι η σύνδεση της πνευματικότητας με την κοινωνική δράση αποκαλύπτει ένα πολύ ευρύ σύνολο δυνατοτήτων για την προσωπική-πολιτική αλλαγή, οπότε για ποιο λόγο να μην επωφεληθούμε από αυτές;

«Πιστεύουμε στη ζωή πριν από το θάνατο» όπως το έθετε ένα παλιό χριστιανικό σλόγκαν την εποχή που ήμουν ακόμα παιδί. Μου φαίνεται κρίμα να χαθεί μια τόσο εξαιρετική και γόνιμη ευκαιρία.