Η σημερινή συζήτηση για την επανάσταση συνιστά μεγάλη πηγή κριτικής. Η αφέλεια, η απαξίωση και η έλλειψη ιστορικών γνώσεων είναι κοινά χαρακτηριστικά εκείνων που απορρίπτουν τον ιδεαλισμό υπέρ του ρεαλισμού.
Δεν νομίζω να έχει μείνει κάποιος σήμερα που να πιστεύει ότι δεν είμαστε σε κρίση. Ίσως να έχουμε διαφορετικές ερμηνείες σχετικά με τα γιατί της κρίσης, αλλά όλων μας η εμπειρία είναι ότι βρισκόμαστε σε κρίση. Εκτός από το τεράστιο μέγεθος των προβλημάτων που έχουμε μπροστά μας, η κρίση φαίνεται να χτυπά σε ψυχολογικό επίπεδο πριν από οποιαδήποτε άλλο. Είναι μια αίσθηση πλήρους αβεβαιότητας. Είναι σαν να μην υπάρχουν εικόνες στο μέλλον που να μας επιτρέπουν να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε σήμερα.
Οι περισσότεροι από εμάς έχουν διδαχθεί να σκέφτονται την επανάσταση σαν ένα γεγονός που ξεσπά στη ζωή μιας ανθρώπινης ομάδας και είναι ικανό να αλλάξει σταθερά τα κοινωνικοπολιτικά χαρακτηριστικά της. Στο μυαλό μας, η επανάσταση υπονομεύει το κατεστημένο.
Επίσης, η επανάσταση θεωρείται συχνά ως φυσικό αποτέλεσμα που πηγάζει από αντιφάσεις που επηρεάζουν μια συγκεκριμένη συνιστώσα της ανθρώπινης ζωής, είτε αυτή είναι κοινωνική, είτε πολιτική, επιστημονική, τεχνολογική ή θρησκευτική.
Σίγουρα σκεπτόμενοι με αυτόν τον τρόπο μας επιτρέπεται να έχουμε μια πιθανή αντίληψη της επανάστασης, αλλά δεν φτάνουμε στην ουσία του τι είναι η επανάσταση, διότι δεν έχουμε ενδείξεις για το πώς ένα επαναστατικό φαινόμενο μπορεί να προκληθεί από απλή πραγματοποίηση κοινωνικών αντιφάσεων, για να μην αναφερθούμε στα χαρακτηριστικά και την εξέλιξή του.
Είτε αφορά ένα φυσικό ή κοινωνικό τρόπο – ή μια εσωτερική κατάσταση – δεν υπάρχει ανθρώπινη δράση, η οποία δεν σκέφτεται την παρούσα ή την παρελθοντική της κατάστασή ως προοίμιο γι’ αυτό που μελλοντικά επιθυμεί να γίνει. Η ανθρώπινη συμπεριφορά απορρέει από την αναπαράσταση ενός πιθανού μέλλοντος. Αυτό το βλέμμα του μέλλοντος απορροφά την ανθρώπινη δράση και συνεπώς επηρεάζει το πώς ήταν και πώς θα είναι η επανάσταση.
Αυτό που λέγεται ως εδώ μας ωθεί να επαναπροσδιορίσουμε το τι είναι επανάσταση και το να αναρωτηθούμε μερικά ζητήματα, μπορεί να μας βοηθήσει να το πετύχουμε.
Η πρώτη ερώτηση που θα θέσω προς συζήτηση είναι: Αποτελεί η επανάσταση απλώς μια ανατροπή, κυρίως βίαιη, μιας ομάδας που βρίσκεται στην εξουσία;
Η ανθρώπινη ιστορία είναι γεμάτη από τέτοια επεισόδια. Συχνά πρόκειται για πραξικοπήματα από ό, τι είναι ένα πραξικόπημα. Η εξουσία συνήθως αλλάζει τα χέρια με ξαφνικό και βίαιο τρόπο, αλλά ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνεται η εξουσία καθαυτή, δεν αλλάζει. Με άλλα λόγια, η αλλαγή συμβαίνει μόνο στην επιφάνεια. Οι παλιοί τύραννοι αντικαθίστανται από νέους. Έτσι, μια εξέγερση δεν φαίνεται να αρκεί για να χαρακτηριστεί ως επανάσταση.
Είναι μια επανάσταση η αντικατάσταση μιας “κυρίαρχης” κοινωνικής τάξης από μια άλλη;
Και εδώ, η απλή αντικατάσταση μιας κυρίαρχης κοινωνικής τάξης από μια άλλη δεν αρκεί για να καθορίσει μια επανάσταση. Πρέπει να δούμε αν η τάξη που αναλαμβάνει την εξουσία είναι σε θέση να πραγματοποιήσει μια αλλαγή στην κοινωνία. Πρέπει να προσθέσουμε ότι η συνειδητοποίηση ότι αναλαμβάνει την εξουσία μια καταπιεσμένη τάξη, δεν εγγυάται τίποτα όσον αφορά την επανάσταση.
Σε παλιές αντιλήψεις, η πάλη των τάξεων αναγνωρίστηκε ως η κινητήρια δύναμη της ιστορίας και της ανθρώπινης προόδου. Η δομή της κοινωνίας περιγράφηκε απλώς ως ύφασμα των σχέσεων παραγωγής σε σχέση με τα μέσα παραγωγής, στο οποίο η τάξη που κατέχει τα μέσα παραγωγής αντιτίθεται στην άλλη. Αυτή η άλλη τάξη, είναι λειτουργική και ως εκ τούτου μια επέκταση των μέσων παραγωγής. Σε αυτή την κατανόηση, δεν είναι ανθρώπινη συνείδηση, η συνείδηση των καταπιεσμένων, που καθορίζει τον εαυτό της. Είναι το κοινωνικό ον, το κοινωνικό status, που καθορίζει την ανθρώπινη συνείδηση. Έτσι, η ανθρώπινη συνείδηση υποβαθμίστηκε σε μια αντανάκλαση των αντικειμενικών ή «εξωτερικών» συνθηκών που καθορίζονται ιστορικά. Αυτή η θεώρηση στερεί την ελευθερία επιλογής. Στην ουσία, αυτή η σύλληψη αρνείται την ελευθερία επιλογής μεταξύ ζωής και θανάτου ή την ελευθερία επιλογής μεταξύ συνθηκών. Καταργεί τελικά την ελευθερία να φανταστούμε ένα μέλλον που είναι δυνατό να συμβεί μέσω της ανθρώπινης δράσης. Αλλά αν αρνηθούμε αυτό, τελικά θα αρνηθούμε ακριβώς αυτό που κάνει κάθε επανάσταση και κάθε αλλαγή δυνατή. Έτσι, τελικά, δεν θα είχε νόημα να μιλάμε για τους καταπιεστές και τους καταπιεσμένους, τους δίκαιους και τους άδικους, τους ήρωες και τους δειλούς, διότι όλα θα υποχωρήσουν μέσα σε μια προκαθορισμένη διαδικασία που αρνείται κάθε αξιόλογη κριτική.
Είναι η επανάσταση μια αλλαγή στην εξουσία με στόχο μια αλλαγή στην κοινωνία;
Εάν πλαισιώσαμε την κοινωνική ιστορία ως μάχη μεταξύ των ανθρώπινων προθέσεων, θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι εξαιρετικά σημαντικό να αναλάβουν την εξουσία οι καταπιεσμένοι και τα θύματα εκμετάλλευσης. Ωστόσο, αυτή η αλλαγή δεν θα είχε κανένα νόημα, αν οι νεοφερμένοι δεν έκαναν τίποτα για να εξαλείψουν εντελώς τις συνθήκες καταπίεσης και εκμετάλλευσης. Ο μετασχηματισμός της κοινωνικής τάξης που δεν θέτει την ανθρώπινη ελευθερία στο κέντρο απασχόλησής της, δεν συνιστά επανάσταση. Υπό αυτή την έννοια, τα μέσα με τα οποία λαμβάνεται η εξουσία έχουν μεγάλη σημασία. Πώς μπορούμε να μιλάμε για μια επανάσταση εάν, επιδιώκοντας την εξάλειψη της βίας, θα φυλακίσουμε, θα βασανίσουμε και θα εκτελέσουμε; Δεν θα σέρναμε μαζί μας για άλλη μια φορά το ίδιο βίαιο σενάριο που θέλουμε να υπερνικήσουμε; Μπορούμε μόνο να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι η συνειδητή υιοθέτηση της μηβίας, ως μεθοδολογίας μετασχηματισμού, είναι απαραίτητη για να υπάρξει επανάσταση. Σε όσους αντιτίθενται στην αποτελεσματικότητα της μηβίας, πρέπει να επισημάνουμε ότι μιλάμε για μια μεθοδολογία και, ως τέτοια, κάτι που βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη. Έτσι, ακόμα και όπου ως μέθοδος ηττηθεί, η εγκυρότητά της παραμένει.
Είναι η επανάσταση ο μετασχηματισμός της κοινωνικής τάξης σε προοδευτική τροχιά; Να είναι μόνο αυτό η επανάσταση;
Η επανάσταση είναι η μετασχηματισμός της κοινωνικής τάξης με προοδευτική έννοια, αλλά αυτό δεν αρκεί. Δεν αρκεί γιατί πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι υπάρχουν διάφοροι βαθμοί και βάθη σε αυτό. Υπάρχει μια διαφορά μεταξύ της επαναστατικής στιγμής και της επαναστατικής διαδικασίας, στην οποία λαμβάνει χώρα αυτή η στιγμή. Υπήρξαν επαναστατικές στιγμές που δεν περιείχαν επαναστατική διαδικασία. Υπήρξαν επαναστάσεις οι οποίες, επειδή ερμηνεύουν λανθασμένα την ανθρώπινη πραγματικότητα ή επειδή οι δικές τους ιδέες ήταν ελλιπείς ή λόγω της κακής πίστης των ηγετών τους, σταμάτησαν τις διαδικασίες τους σε ένα ορισμένο στάδιο, στο βαθμό που εκτέθηκαν σε οπισθοδρομικές ή αντι-επαναστατικές διαδικασίες. Υπήρξαν επίσης επαναστάσεις που άρχισαν τη διαδικασία τους στο μακρινό παρελθόν και ακόμη μέχρι σήμερα συνεχίζουν με την μετασχηματιστική τους δύναμη, για παράδειγμα, το δάμασμα της φωτιάς.
Μια προοδευτική επανάσταση δεν θα σημαίνει μόνο έναν κοινωνικό μετασχηματισμό – έναν μετασχηματισμό της κοινωνικής τάξης – αλλά θα πρέπει επίσης να προκαλέσει ένα μετασχηματισμό των υποκείμενων αξιών και πεποιθήσεων, που διατηρούσαν στην εξουσία το προηγούμενο μοντέλο. Καμία πτυχή της ανθρώπινης ζωής δεν θα μείνει ανεπηρέαστη από αυτό το είδος μετασχηματισμού. Επιπλέον, θα πρέπει επίσης να ξεπεραστούν προοδευτικά οι λεγόμενες “απόλυτες αλήθειες”, δηλαδή όλες οι αλυσίδες που εμποδίζουν την πλήρη ανάπτυξη των ανθρώπων. Έτσι, η επανάσταση θα αναλάβει τη σύσταση ενός νέου είδους ανθρώπου.
Είναι εφικτή μια εξελικτική επανάσταση χωρίς ταυτόχρονη μεταμόρφωση των ανθρώπων;
Επιτρέψτε μου να το θέσω με άλλα λόγια: Από πού πηγάζει αυτή η προοδευτική κατεύθυνση που επιθυμούμε και από την οποία πρέπει να προέρχεται αυτή η επανάσταση; Πρέπει να αναρωτηθούμε αν οι μορφές που κινούνται πέρα από το παρελθόν μπορούν να προκύψουν από την ανθρώπινη συνείδηση ενώ αυτή αναπτύσσεται μέσα σε ένα βίαιο πλαίσιο. Εάν φανταζόμασταν ότι η κοινωνία και τα άτομα θα καθορίζονταν από την ιστορία, που υπόκειται σε συγκεκριμένους νόμους, θα βρισκόμασταν σε ένα σύστημα, μέσα από το οποίο δεν θα μπορούσε να προκύψει κάτι νέο. Εάν ο προηγούμενος άνθρωπος πραγματοποίησε την επανάσταση, πώς θα φτάσουμε σε ένα νέο ανθρώπινο ον; Το προϊόν, τελικά, δεν θα ήταν πολύ διαφορετικό από τον παραγωγό. Έτσι, κάθε συζήτηση για την επανάσταση τελειώνει εδώ, και απλώς θα τα απορρίψουμε όλα, επαναφέροντας στη συζήτηση το παράλογο. Μόνο μια αντίληψη για το ανθρώπινο ον ως ένα ον που δεν είναι προκαθορισμένο και είναι ανοιχτό στο μέλλον και του οποίου η φύση είναι αυτή της αλλαγής, μόνο μια κατανόηση που αναγνωρίζει την ανθρώπινη συνείδηση και τον κόσμο ως δύο όψεις μιας και μοναδικής δομής μας επιτρέπει να μιλάμε για επανάσταση. Έτσι λοιπόν, όχι, δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνικός μετασχηματισμός χωρίς ταυτόχρονη μεταμόρφωση του ατόμου και αντίστροφα.
Είναι, επομένως, η επανάσταση απλώς μια αλλαγή στα ανθρώπινα όντα;
Ξεκινήσαμε λέγοντας ότι η επανάσταση είναι ένας μετασχηματισμός της κοινωνικής τάξης και φτάσαμε στην κατανόηση αυτού του γεγονότος ως ενός ταυτόχρονου και βαθύ κοινωνικού μετασχηματισμού παράλληλα με τη δημιουργία ενός νέου ανθρώπινου όντος. Εάν θα αναδυόταν ένα καινούριο ανθρώπινο ον, τότε τίποτα δεν θα ήταν το ίδιο. Αν αυτό που αλλάζει είναι η πηγή όλου του νοήματος και της σημασίας, αν αυτό που αλλάζει είναι ο υποκείμενος ψυχοκοινωνικός ιστός, τότε ολόκληρο το σύμπαν αλλάζει. Για να παραθέσω τον Gayo Petrovic: «Θα είναι η δημιουργία ενός ουσιαστικά νέου τρόπου ύπαρξης. Ένα ελεύθερο και δημιουργικό ον, διαφορετικό από κάθε άλλο μη ανθρώπινο ή αντι-ανθρώπινο ή τελείως αν-ανθρώπινο τρόπο ύπαρξης.»
Επομένως, τι είναι η επανάσταση;
Η ιστορία του ανθρώπινου όντος μέχρι τώρα δεν ήταν γραμμική ούτε προοδευτική. Αντίθετα, μπορούμε να δούμε ότι υπήρξαν “άλματα”, και συχνά αποκαλούμε αυτά τα “άλματα”, “επανάσταση”. Έχουν υπάρξει προσπάθειες που κατέληξαν άσχημα. Άλλες που ήταν επιτυχείς και έφεραν βαθιές αλλαγές. Δεν ήταν ατυχήματα της ιστορίας ή αποκλίσεις. Οι επαναστάσεις αποτελούν πράξεις που λανσάρονται προς το μέλλον με σκοπό την υπέρβαση των συνθηκών του πόνου και της ταλαιπωρίας που βιώνουν οι άνθρωποι και η κοινωνική δομή τους. Αν ο άνθρωπος είναι ουσιαστικά χρόνος και ελευθερία, τότε η επανάσταση δεν είναι τίποτα άλλο από την επίδειξη ενός τρόπου ύπαρξης που είναι πλήρως ανθρώπινος. Με αυτή την έννοια, αυτό που είναι ο άνθρωπος εμφανίζεται στην ουσία του, όταν πραγματοποιεί μια επανάσταση. Και πάλι για να παραθέσω τον Gayo Petrovic: “Η επανάσταση δεν είναι τίποτε από μόνη της. Δεν έχει περιεχόμενο, αξίες ή σημασία ανεξάρτητα από το στόχο που θέτει. Είναι απλά μια μετάβαση σε μια ανώτερη μορφή ύπαρξης, ένα μέσο που δικαιολογείται από το τέλος του. Με αυτόν τον τρόπο, εμφανίζεται ως μη-Ον, ως κενό, ως άβυσσος μέσα στο Ον, ως μια διάσπαση που χωρίζει δύο πραγματικές, αληθινά διαφορετικές καταστάσεις του Όντος.»
Εν κατακλείδι, αυτή η ιδέα της επανάστασης συνεπάγεται την αντίληψη του ανθρώπινου όντος ως ένα φαινόμενο του οποίου η ουσία δεν δίνεται εκ των προτέρων, αλλά του προκύπτει από τη δράση του στον κόσμο. Αναφερόμαστε στο ανθρώπινο ον ως ιστορικό και κοινωνικό φαινόμενο, του οποίου η κοινωνική δράση μετατρέπει τη φύση του. Με αυτή την έννοια, αυτό που είναι χαρακτηριστικό στα ανθρώπινα όντα είναι η ικανότητά τους να αλλάζουν. Υπό αυτή την έννοια, η επανάσταση – με όλες τις προσωπικές και κοινωνικά αποδεκτές της σημασίες – δεν πρέπει να νοείται μόνο ως μια απλή επιλογή στη δυναμική της ανθρώπινης ιστορίας, αλλά ως ο τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος γνωρίζει τον εαυτό του.
