Βασίλης Κωστάκης: το μέλλον μετά τον καπιταλισμό είναι ήδη εδώ

Δύο από τα βασικά προβλήματα που μας ανησυχούν σήμερα είναι η οικολογική κρίση και η ανισότητα πλούτου. Υπάρχουν εναλλακτικές; Ας δούμε δύο πλάνα αντιμετώπισης των παραπάνω προβλημάτων.

Πλάνο Α

Ζούμε τον πράσινο καπιταλισμό ή αλλιώς τον οικομοντερνισμό, που προτείνει να λύσουμε ταυτόχρονα την ανισότητα του πλούτου και την οικολογική κρίση με τη χρήση νέων τεχνολογιών. Είναι κάτι τέτοιο εφικτό; Άποψή μου είναι πως όχι δεν είναι εφικτό. Εξηγούμαι. Υπάρχουν πολλά κρυφά κόστη που δεν συνυπολογίζονται από όσες και όσους συντάσσονται με αυτή την ιδέα. Στο παράδειγμα του Κόπενχιλ στην Κοπενχάγη, ένα έξυπνο, πράσινο κτίριο που βρίσκεται στη Δανία, μια χώρα από τις καλύτερες σε υπαρκτά παραδείγματα πράσινου καπιταλισμού. Η Δανία έχει πετύχει, σύμφωνα με κάποιους οικονομικούς δείκτες, να παράγει εντός των συνόρων της όση ενέργεια χρειάζεται, κάνοντας χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ανεμογεννήτριες). Αυτό την καθιστά πράσινη χώρα. Αυτό που δεν υπολογίζεται με αυτούς τους δείκτες όμως είναι ότι αυτές οι ανεμογεννήτριες κάπου κατασκευάζονται, η κατασκευή τους χρειάζεται ορυκτά, κοβάλτιο, χαλκό, τα οποία εξορυγνύονται αλλού και όχι στη Δανία και ότι παράγονται εκπομπές διοξιδίου του άνθρακα σε άλλες τοποθεσίες για να κατασκευαστούν και φυσικά για να μεταφερθούν από εκεί στη Δανία. Επίσης δεν λαμβάνεται υπόψη ότι η απόρριψη ή ανακύκλωση των ανεμογεννητριών, όταν χρειαστεί να γίνει, με τα σημερινά δεδομένα δεν είναι εφικτή. Αν υπολογίσουμε επομένως όλα αυτά τα κόστη, καμία χώρα σήμερα στο δυτικό κόσμο, εκεί που εφαρμόζεται ο προηγμένος καπιταλισμός, δεν είναι ούτε καν κοντά στο να χαρακτηριστεί πράσινη. Ακόμα κι αν κοιμηθούμε ως χώρες σήμερα το βράδυ και αύριο το πρωί ξυπνήσουμε στην κατάσταση της Δανίας, δεν έχουμε λύσει το πρόβλημα. Οι παραπάνω δείκτες δεν υπολογίζουν επίσης ποιοτικά θέματα, όπως τι είδους εργασία χρειάζεται για να κατασκευαστεί μια ανεμογεννήτρια ή ένας από τους πολλούς αισθητήρες που πλημμυρίζουν το Κόπενχιλ.

Ένας δεύτερος λόγος που οι παραπάνω δείκτες δεν θα μας λύσουν τα προβλήματα είναι τα παράδοξα της αποδοτικότητας. Τι είναι η αποδοτικότητα; Είναι η ιδιότητα του να βελτιώνεται μια τεχνολογία και να παράγει κάτι καλύτερα σε χαμηλότερο κόστος. Παράδειγμα οι ατμομηχανές. Μια από τις βασικές τεχνολογίες που οδήγησαν την πρώιμη βιομηχανική επανάσταση. Ολοένα και βελτιώνονταν, το ίδιο και η αποδοτικότητά τους. Κάποια στιγμή για να διανύσουμε ένα χιλιόμετρο, χρειαζόμασταν λιγότερο κάρβουνο. Επομένως η βελτίωση της αποδοτικότητάς τους θα μας οδηγούσε στο συμπέρασμα ότι καταναλώνουμε λιγότερο άνθρακα. Έχουμε πολλά δεδομένα από τότε που μας λένε ότι η κατανάλωση άνθρακα αυξήθηκε εκθετικά. Το ίδιο και με την ψηφιοποίηση. Οι επιχειρήσεις ψηφιοποιούνται, συνεπώς έχουμε ανάγκη από λιγότερο χαρτί, οπότε κόβονται λιγότερα δέντρα, κι έτσι κάνουμε κάποιο καλό στο περιβάλλον και εξοικονομούμε κόστη. Δυστυχώς όμως πάλι γνωρίζουμε ότι η ηλεκτρονική αλληλογραφία σε έναν οργανισμό, αύξησε κατά μέσο όρο 40% την κατανάλωση χαρτιού παρά την ψηφιοποίηση. Οι λόγοι που συμβαίνουν αυτά τα παράδοξα είναι πολλοί. Ένας από τους βασικότερους είναι ότι έχουμε μια οικονομία, η οποία θέλει συνεχώς να μεγενθύνεται, να μεγαλώνει. Μπορούμε να ταξιδέψουμε πιο πολύ τώρα που έχουμε βελτιωμένες ατμομηχανές; Να το κάνουμε. Έτσι αντιδρούμε σε όλα πιστεύοντας ότι με αυτόν τον τρόπο θα ζήσουμε όλες και όλοι καλύτερα και θα βρούμε το νόημα της ζωής.

Πλάνο Β

Πώς λοιπόν μπορούμε πραγματικά να λύσουμε τα βασικά μας δύο προβλήματα με έναν συμπεριληπτικό και βιώσιμο τρόπο, όχι μόνο για μία χώρα αλλά για όλον τον πλανήτη; Ας ονομάσουμε το πλάνο Β κοσμοτοπικισμό. Το φαινόμενο του κοσμοτοπικισμού ανατρέπει δύο συμβατικές αλήθειες που ισχύουν σήμερα: α) η καινοτομία είναι ένα προϊόν που προέρχεται αποκλειστικά από τον ανταγωνισμό, β) ο άνθρωπος είναι αποκλειστικά ένα εγωιστικό ον, προγραμματισμένο να μεγιστοποιεί το χρηματικό του κέρδος. Αυτές οι παραδοχές διαπνέουν πολλές από τις πολιτικές που εφαρμόζονται σήμερα και καθορίζουν τις ζωές μας. Ο κοσμοτοπικισμός τις ανατρέπει ή από μια άλλη οπτική, τις εμπλουτίζει. Μπορεί ας πούμε οι άνθρωποι να θέλουν να μεγιστοποιούν το κέρδος τους, ανάλογα βέβαια σε τι συνθήκες βρίσκονται, ταυτόχρονα όμως επιθυμούν να συνεργάζονται, να μοιράζονται και να επικοινωνούν. Η καινοτομία πολλές φορές προκύπτει λόγω του ανταγωνισμού, αλλά τις περισσότερες φορές λόγω της συνεργασίας που αναπτύσσεται μεταξύ των ανθρώπων. Πρώτο παράδειγμα του κοσμοτοπικισμού είναι η Wikipedia. Όταν πρωτοξεκίνησε το 2001 ακουγόταν κάτι περίεργο. Μια εγκυκλοπαίδεια που καθένας και καθεμία θα έμπαινε και θα συνεισέφερε ό,τι ήθελε και θα προσφερόταν δωρεάν σε όποιαν/ον ήθελε να διαβάσει ό,τι ήθελε να διαβάσει, χωρίς καμία διάθεση να μεγιστοποιηθεί το κέρδος κανενός, φαινόταν περίεργο. Όμως λειτούργησε, έβγαλε εκτός αγοράς την αντίστοιχη εγκυκλοπαίδεια της Microsoft, την Encarta και την Μπριτάνικα, μετά από περίπου 270 χρόνια, την έθεσε εκτός έντυπης κυκλοφορίας. Τότε αυτό το φαινόμενο θεωρήθηκε ως εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα. Όσο περνούν τα χρόνια αυτά τα παραδείγματα αυξάνονται. Το ελεύθερο λογισμικό ή λογισμικό ανοιχτού κώδικα: μια από τις εκδόσεις του σήμερα τροφοδοτεί τους 500 πιο δυνατούς υπερυπολογιστές του κόσμου. Δεν υπάρχει συμβόλαιο με μια εταιρεία, ιεραρχία εργασίας κλπ. Αυτό που συμβαίνει στο χώρο του λογισμικού (software) μελετάμε ότι περνά και στο χώρο του υλισμικού (hardware).

Ας δούμε 5 παραδείγματα.

1. Ο κόσμος των προσθετικών. Τα άτομα που έχουν ακρωτηριασμένα μέλη αντιμετωπίζουν πρόβλημα γιατί η αντικατάσταση με προσθετικά μέλη απαιτεί υψηλή τεχνολογία, αισθητήρες, μικροεπεξεργαστές με υψηλή ευαισθησία. Έτσι οι άνθρωποι αυτοί χρησιμοποιούν καθημερινά γάντζους και αφήνουν για προσθετικά για επίσημες εκδηλώσεις γιατί χαλάνε και είναι πανάκριβα. Έτσι μια ομάδα ερευνητριών/ών από διάφορα μέρη του κόσμου, με έναν παρόμοιο τρόπο όπως η Wikipedia, έφτιαξαν σχέδια και λογισμικό για προσθετικά χέρια. Αυτές τις παραγωγές τις αποκαλούμε “ψηφιακά κοινά“. Η γνώση είναι εδώ ένα κοινό αγαθό. Γιατί; Γιατί με αυτόν τον τρόπο, όποιος/α έχει πρόσβαση σε έναν τρισδιάστατο εκτυπωτή χαμηλού κόστους μπορεί να κατασκευάσει τοπικά και να προσαρμόσει ένα ρομπτικό χέρι στις ανάγκες που έχει. Open Bionics είναι το όνομα της κατασκευαστικής ομάδας.

2. Οι αγρότες μικρής κλίμακας. Αυτοί αντιμετωπίζουν προβλήματα γιατί οι μεγάλες εταιρείες δεν παράγουν εργαλειομηχανές για τις δικές τους ανάγκες, παράγουν μηχανήματα για αγρότες μεγάλης κλίμακας. Έτσι ένας συνεταιρισμός αγροτών από τη Γαλλία, η L’atelier paysan αποφάσισαν να κατασκευάσουν τα δικά τους μηχανήματα και τα σχέδια των μηχανημάτων θα τα διέθεταν δωρεάν στο διαδίκτυο ως ψηφιακό κοινό. Έτσι οι αγρότες μικρής κλίμακας θα μπορούσαν να τα κατασκευάσουν και να τα προσαρμόσουν στις δικές τους ανάγκες.

3. Οι Τζουμέικερς. Ο δήμος παραχώρησε έναν χώρο στο Καλέντζι στα Τζουμέρκα, τον οποίο μετατρέπουν σε κατασκευαστικό εργαστήριο, προσαρμοσμένο στις τοπικές ανάγκες: μηχανήματα για κοπή ξύλου, σιδήρου, κλπ. Όπως και σε άλλες παρόμοιες κοινότητες ανά τον κόσμο, στο Καλέντζι αναζητούν πρωταρχικά να καταγράψουν τις ανάγκες όσων συμμετέχουν στο εγχείρημα. Στη συνέχεια αναζητούνται οι λύσεις αρχικά στο διαδίκτυο, λύσεις που έχουν καταγραφεί, εφαρμοστεί και διαμοιραστεί από και προς άλλες κοινότητες ως ψηφιακά κοινά με σκοπό την τοπικοποίηση της κατασκευής. Οι Τζουμέικερς έχουν προσαρμόσει τοπικά δι’αφορα εργαλεία, για παράδειγμα αναφέρω ένα τριβείο ρίγανης, το οποίο κέρδισε και ευρωπαϊκό βραβείο σχεδιασμού, που επιβεβαιώνει τη χρησιμότητα και την λειτουργικότητά του. Οι Τζουμέικερς συμμετέχουν σε ένα παγκόσμιο δίκτυο, μια συνομοσπονδία μικρών εγχειρημάτων, που με το ένα πόδι πατούν στις τοπικές ανάγκες και με το άλλο πόδι στις παγκόσμιες ανάγκες. Σχεδιάζουν παγκόσμια, κατασκευάζουν τοπικά. Αυτό το οικοσύστημα και θέσεις εργασίας δημιουργεί και παραγωγή με νόημα.

4. Ανεμογεννήτριες μικρής κλίμακας. Σε ένα ορεινό χωριό του Νεπάλ ήθελαν να ηλεκτροδοτήσουν μια μικρή κλινική που ήταν εκτός ηλεκτρικού δικτύου. Με την ίδια λογική όπως στα προηγούμενα παραδείγματα, συζητούν τις ανάγκες, βρίσκουν λύσεις, καλούν ομάδες που ειδικεύονται σε τέτοιου είδους ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ανοιχτές και ήπιας κλίμακας), γίνονται εργαστήρια, κατασκευάζεται η ανεμογεννήτρια και ηλεκτροδοτείται η μικρή κλινική, η οποία συντηρείται από τον ντόπιο πληθυσμό. Η ομάδα κατασκευής ονομάζεται νέα γουινέα.

5. Ο πρώτος ανοιχτός δορυφόρος. Δουλεύει και αυτός με την ίδια λογική:  παγκόσμιος σχεδιασμός – παγκόσμια γνώση, λογισμικό κλπ και στη συνέχεια τοπικοποιημένη κατασκευή. Αυτόν τον δορυφόρο τον έστειλε η NASA στο διάστημα και είναι κατασκευή της Libre Space Foundation.

Υπάρχουν δεκάδες άλλα εγχειρήματα, για την κατασκευή πιστοποιημένων κατοικιών, τρισδιάστατων εκτυπωτών, κλπ. Τα συγκεκριμένα όμως  που προανέφερα προέρχονται από την Ελλάδα ή συμπεριλαμβάνουν Έλληνες και Ελληνίδες. Για παράδειγμα το Libre Space Foundation και η Νέα Γουινέα εδράζονται στη Νέα Μάκρη.

Συνοπτικά λοιπόν μπορούμε να πούμε ότι το μοντέλο αυτό έχει στο κέντρο του ψηφιακά κοινά σχεδίων, γνώσης, λογισμικού, που εμπεριέχουν τεχνολογίες οι οποίες επιτρέπουν την τοπικοποιημένη κατασκευή, από κοινόχρηστα μικρά εργοστάσια, που τα διαχειρίζονται είτε συνεταιρισμοί, είτε δήμοι. Οι κατασκευές που προκύπτουν τοπικά προσαρμόζονται και απαντούν στις τοπικές ανάγκες και τις βιοκλιματικές συνθήκες της κάθε περιοχής.

Γιατί ο κοσμοτοπικισμός μπορεί να λύσει την οικολογική κρίση;

Θα παραθέσω τέσσερα επιχειρήματα, για τα οποία δεν έχουν ακόμα αρκετά εμπειρικά δεδομένα, τις παρουσιάζω λοιπόν ως τάσεις.

1. Οι τοπικές κοινότητες σχεδιάζουν για δικό τους όφελος. Δεν ενδιαφέρονται να φτιάξουν ένα μηχάνημα που θα χαλάσει μετά από λίγο και θα χρειαστεί νέα αγορά, καθώς δεν υπάρχει κανένα ενδιαφέρον μεγιστοποίησης του κέρδους. Μια κοινότητα το φτιάχνει για δική της χρήση και το μοιράζεται. Οι έξυπνες μηχανές είναι ήδη εδώ και θα καθορίσουν μάλιστα σε μεγάλο βαθμό το είδος και το μέγεθος της παραγωγής. Καταλαβαίνετε λοιπόν πόσο σημαντικό είναι η κατασκευή τους να βρίσκεται στο χέρι του αγρότη και της αγρότισσας και της τοπικής κοινότητας.

2. Η τοπικοποίηση της παραγωγής και τα οφέλη αποφυγής μετακίνησης υλών. Καταλαβαίνουμε ότι με αυτόν τον τρόπο υπάρχει μικρότερη ανάγκη για μετακίνηση υλικών από τον ένα τόπο στον πλανήτη μας σε έναν άλλο.

3. Ο διαμερισμός των μέσων παραγωγής. Αντί καθένας/καθεμία να έχει έναν τρισδιάστατο εκτυπωτή στο γκαράζ του έχουμε ένα μηχάνημα που βρίσκεται σε κοινόχρηστο χώρο και κάνει την ίδια δουλειά για όλες/ους που τον χρειάζονται.

4. Συμπεριληπτική διακυβέρνηση / συνδιαχείριση. Η κοινή γνώση προσαρμόζεται στην κουλτούρα διαχείρισης του κάθε τόπου. Οι l’atelier paysan στη Γαλλία έχουν συνεταιρισμό, στις ΗΠΑ έχουν ένα δίκτυο αυτόνομων παραγωγών με κοινή πλατφόρμα εργασίας, και αντίστοιχα στην κουλτούρα διακυβέρνησης και συνεργασίας στις άλλες χώρες.

*Ο Βασίλης Κωστάκης είναι καθηγητής στο Πολυτεχνείο του Τάλιν και ερευνητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Είναι, επίσης, μέλος του συνεταιρισμού P2P Lab και του ορεινού εργαστηρίου “Τζουμέικερς” στα Τζουμέρκα της Ηπείρου και μέλος του Συμβουλευτικού Σώματος του mέta. Η παρουσίασή του έγινε στο πλαίσιο συζήτησης που προκάλεσε το mέta – κέντρο μετακαπιταλιστικού πολιτισμού. Στη συνέχεια ακολούθησε συζήτηση με τον βουλευτή και Γραμματέα του ΜέΡΑ25, Γιάνη Βαρουφάκη. Όλη τη συζήτηση μπορείτε να τη δείτε στο παρακάτω βίντεο, διάρκειας 1:34:12. Η απομαγνητοφώνηση της παρουσίασής του έγινε από το ελληνικό τμήμα του διεθνούς πρακτορείου ειδήσεων Pressenza.